UZELAC ZA GC: Bodin nije bio “srpski car”, Srbi u 19. i 20. vijeku ne osporavaju autokefaliju Crnogorske crkve

Istaknuti srpski istoričar dr Aleksandar Uzelac govorio je za portal Glas Crnogorca o nekim istorijskim temama koje su aktuelne i zanimljive čitaocima u našoj zemlji.

Prva tema o kojoj želimo sa Vama razagovarati je Konstantin Bodin. Jedan dio srpskih istoričara tvrdi da je on bio prvi srpski kralj, jedan dio tvrdi samo da je bio srpski kralj. Da li postoje dokazi da je Konstantin Bodin sebe smatrao Srbinom ili srpskim kraljem ili vladarom srpskih zemalja? Da li je sebe u nekom dokumentu tako nazivao ili da li je njega neko tako oslovljavao?

AU: Najprije, treba istaći da u srednjovjekovnoj epohi nije bilo naroda ili nacija u današnjem smislu, već samo „etnija“ koje su često bile ništa drugo do geografske ili staleške kategorije. Ono što je u srednjem vijeku predstavljalo obilježje identiteta jeste najprije pripadnost određenom staležu, potom pokoravanje određenom pravu (u Nemanjićkoj državi postoji posebno zakonodavstvo i pravni običaji za Srblje, Vlahe, Sase, Latine) i konačno, podaništvo određenoj kruni. U tom pogledu, na žitelje Srbije i Duklje se do 12. vijeka može gledati kao na odvojene etnije, ali i kao na istu etniju, zavisno od konkretnih okolnosti.

Bodin se, u njemu savremenim zapadnim izvorima naziva „kraljem Slovena“, budući da su srednjovjekovni pisci sa zapada posmatrali cjelokupni slovenski živalj na istočnoj obali Jadrana kao jedinstvenu etniju. Slično je i kod vizantijskih pisaca. U njima se Bodin ponekad spominje kao „vladar Srba koji se nazivaju i Hrvatima“, što je slučaj kod Skiličinog nastavljača. Drugi vizantijski autori, poput Ane Komnine, nazivaju Bodinove podanike Slovenima, Dukljanima ili Dalmatima, dok Kekavmen imenuje Bodinovog djeda Stefana Vojislava kao „Travunjanina Srbina“. Iz vizantijske perspektive Srbija i Duklja bile su dvije geografske i političke cjeline, ali vizantijski pisci, kao ni zapadnjaci toga vremena, nisu pravili razliku između žitelja ovih zemalja. Treba dodati da, osim par izuzetaka, kao što je dobro poznato djelo pripisano caru Konstantinu VII Porfirogenitu, regionalne osobenosti slovenskih žitelja istočne obale Jadrana nijesu ni bile predmet njihovog interesovanja.

Raška nije imala nikakvu vlast na području Duklje sve do 1185.godine pa ostaje nejasno zašto je  posljednjih godina u srpskim medijima Konstantin Bodin predstavljen kao “zaboravljeni srpski car”?

AU: Bodin nije bio „car Srba“, niti „srpski car“, kao što ni titula „cara Srbljem“ nije postojala sve do 14. vijeka. On jeste početkom sedamdesetih godina 11. vijeka proglašen za cara, ali za „cara Bugara“. To se desilo u vrijeme kada je njegov otac Mihailo stao na stranu bugarskih ustanika protiv Vizantije i pružio im snažnu podršku. Okolnost da su bugarski ustanici proglasili Bodina za svog vladara, odnosno cara, počivala je na tome što je Bodinova baba, supruga Stefana Vojislava, bila unuka bugarskog cara Samuila. U srednjem vijeku je nečije porodično, a ne etničko porijeklo određivalo legitimitet, odnosno pravo na krunu. Pošto drugih Samuilovih potomaka nije bilo u životu, Bodin je, kao njegov direktni potomak, iako po ženskoj liniji, nosio prava na ovu carsku krunu.

Da li je Stefan Nemanja osvojio Duklju ili ju je prosto „pripojio“ Raškoj? Da li postoje istorijski podaci koji govore o „pustošenju“ Duklje prilikom pohoda Stefana Nemanje na nju? Šta se desilo sa Dukljom i njenom dinastijom nakon ovih događaja?

AU: U 12. vijeku, Dukljom su vladali potomci kralja Bodina, a Raškom potomci velikog župana Vukana, konvencionalno nazvani Vukanovići, iz čije je bočne grane poticao i Stefan Nemanja. Prema tradiciji zabilježenoj u tzv. Ljetopisu popa Dukljanina, veliki župan Vukan poticao je sa Bodinovog dvora i sam Bodin ga je krajem 11. vijeka postavio na vlast u Raškoj. Ove dvije dinastije bile su orođene višestrukim bračnim vezama. O tome je ostalo dosta tragova u Dukljaninovom djelu, ali i u jednom pismu barskog rimokatoličkog arhiepiskopa Grigorija koji navodi da su Nemanja i njegov brat humski knez Miroslav, bili ujaci posljednjeg vladara Duklje Mihaila III. Sukob ujaka i sestrića je prvenstveno predstavljao borbu dvije porodice, ili dvije grane jedne šire porodice, oko vlasti. O okolnostima koje su pratile Nemanjino ustoličenje u Duklji, najdetaljnije svjedoči izvještaj Nemanjinog sina Stefana Prvovenčanog koji ove događaje posmatra isključivo kao borbu protiv Vizantije, zgodno izbjegavajući porodični i dinastički karakter sukoba. On tako navodi da je Nemanja oružjem osvojio i opustošio Bar, Ulcinj, Skadar i druge gradove u dolini Bojane, u kojima su se nalazili grčki, odnosno vizantijski garnizoni, zbog čega se i ova zemlja prethodno „prozvala grčkom“. U ovom području se nalazilo i sjedište Mihaila III koji je vladao kao vizantijski štićenik. Nakon što je izgubio borbu, ovaj, posljednji Bodinov potomak na čelu Duklje, se, zajedno sa svojom suprugom i najuglednijim prisalicama povukao u Dubrovnik gdje je i preminuo. Nemanja je u međuvremenu dodijelio Duklju na upravu svom sinu Vukanu, ali ne kao samostalnu, već samo kao udeonu oblast, zadržavajući najvišu vlast za sebe.

GC: Zašto je Stefan Nemanja II Nemanjić nosio titulu “Prvovenčani”, šta je to označavalo?

AU: Da bi se objasnilo zašto je Stefan sebe proglasio „Prvovenčanim“, odnosno „prvim venčanim (krunisanim) kraljem srpskih i pomorskih zemalja“, neophodno je razumjeti događaje koji su prethodili njegovom krunisanju. Nedugo nakon što se Nemanja 1196. godine povukao sa preijstola, njegov sin Vukan je otvoreno prigrlio starije vladarske tradicije na prostoru Duklje. Uz podršku rimokatoličke barske arhiepiskopije i pape proglasio se za „kralja Duklje i Dalmacije“, što je predstavljalo uvod u njegov sukob sa bratom Stefanom. Borba se završila, sportskim rečnikom rečeno – neriješenim ishodom, ali uz strahovito krvoproliće i učešće stranih vojski. Vukan je ubrzo preminuo, a Stefan je 1217. godine dobio krunu od pape. Od toga trenutka, da bi suzbio pretenzije Vukanovih potomaka na kraljevsku titulu, on je insistirao na tome da je prvi krunisani kralj „svih srpskih i pomorskih zemalja“. Ipak, tradicija starije kraljevske titule u primorskim krajevima njegove države nije mogla da bude zaboravljena. Tako sredinom 13. vijeka monah Domentijan, aludirajući na Duklju, govori o „velikom kraljevstvu od prva“. Ove riječi nijesu se odnosile samo na državu Mihaila, Bodina i Bodinovih potomaka, već i na državu Vukana Nemanjića.

Istorijski posmatrano na osnovu postojećih dokaza da li je moguće utvrditi da li su Balšići koji su vladali Zetom 1360-1421 bili učesnici bitke na Marici 1371.godine i kasnije na Kosovu 1389.godine?

AU: Izvjesno je da Balšići nijesu učestvovali u Maričkoj bici 1371. godine, kao ni u Kosovskoj bici osamnaest godina kasnije. U Maričkoj bici nijesu učestvovali jer su u unutrašnjim sukobima koji su pratili raspad Dušanovog carstva bili protivnici frakcije predvođene braćom Vukašinom i Uglješom. U Kosovskoj bici Balšića nije bilo zato što su i oni sami prethodno iskusili svoju „Maricu“. Riječ je o bici kod grada Berata ili bici na Saurskom polju koja se odigrala 1385. godine. Turci Osmanlije su se tada umiješali u sukob Balše II i Karla Topije oko vlasti nad Dračom, stali na Topijinu stranu i strahovito razbili Balšu II koji je u toj bici i poginuo. Ova bitka je imala ništa manje posljedice od Maričke ili Kosovske. Naime, nakon ovog  okršaja Osmanlije su uspostavile kontrolu nad glavnom regionalnom saobraćajnicom – Egnacijevim putem, koji je povezivao Drač i Solun i tako obezbijedile izlaz na Jonsko i Jadransko more. Poslije bitke na Saurskom polju, Balšin nasljednik, njegov bratanac Đurađ II Stracimirović Balšić morao je da postane turski vazal. Ova okolnost, kao i njegovo neprijateljstvo prema kralju Tvrtku, razlog su zašto on nije učestvovao u Kosovskoj bici, bez obzira na to što je bio u rodbinskim vezama sa knezom Lazarem i Vukom Brankovićem.

Da li je moguće utvrditi da su se u 14. i 15.vijeku desile velike migracije stanovništa sa područja Kosova na područje tadašnje Zete kojom su upravljali Balšići?

Osmanska osvajanja i katastrofa na Marici pokrenuli su talase migracija iz južnih zemalja ka sjeveru i zapadu. Ove migracije, najprije sa područja današnje Makedonije, a kasnije i Kosova, išle su prvenstveno ka državi potomaka kneza Lazara koju konvencionalno zovemo „Srpskom despotovinom“. Možda je i područje Zete bilo zahvaćeno migracijama, ali kada je riječ o vremenu neposredno nakon Kosovske bitke, nemamo podataka u izvorima koji bi to potvrdili. Svakako, Zeta, koja po svojoj veličini i privrednom potencijalu nije mogla da se mjeri sa Despotovinom, nije ni bila u mogućnosti da primi veliki broj izbjeglica. Stoga, sudeći po izvorima koji su nam danas na raspolaganju nije utemeljeno govoriti o „velikim migracijama stanovništva sa Kosova u Zetu“ u ovo vrijeme.

Da li su Balšići bili srpska dinastija kako tvrde neki srpski istoričari? Da li se u nekom dokumentu oni pominju kao srpska dinastija ili oni kao Srbi?

U izvorima nećemo naići na pomen Balšića kao srpske dinastije ili njihovog isticanja da su oni Srbi u nacionalnom ili etničkom pogledu. Nećemo ga naći ni kod drugih plemićkih porodica onoga vremena. Krupno plemstvo i vladarske dinastije u jugoistočnoj Evropi, kao i širom starog kontinenta, bilo su međusobno povezane različitim porodičnim vezama i vukle su svoje porijeklo sa različitih strana. Tako je, primjera radi, car Dušan imao u sebi više „bugarske“, nego „srpske“ krvi, pa ga to uopšte ne čini Bugarinom.

Što se Balšića tiče, ispravno je reći da su oni bili istaknuti lokalni velikaši koji su nakon sloma Dušanovog carstva zagospodarili Zetom i postali značajan regionalni politički činilac. U vezi sa njihovim porijeklom postoje neke kasnije, vrlo nepouzdane legende, prema kojima je rodonačelnik ove porodice, Balša I bio vlaškog, ili čak francuskog roda. To je jedan intrigantan istorijski kuriozitet, ali ništa više od toga. Sa druge strane, činjenica je da se Balšići pozivaju na Nemanjićke tradicije. Tako, Balša II u svojoj povelji Dubrovčanima iz 1385. godine ističe kao svoje praroditelje Simeona Nemanju i Svetog Savu, iako sam nije bio u rodbinskim vezama sa njima. On je time nastojao da se predstavi kao nastavljač prethodne vladarske tradicije u Zeti i Primorju, želio da ojača svoj legitimitet, ali i da istakne svoje pretenzije ka okolnim oblastima koje su takođe ranije bile u sastavu Nemanjićke države.

Jedno od najvećih i najznačajnijih pitanja posljednje decenije u Crnoj Gori je “crkveno pitanje”. Tj. pitanje statusa Crnogorske pravoslavne crkve i njene autokefalije. 1766.godine sultan Mustafa III beratom je ukinuo Pećku patrijaršiju koja nikada nije obnovljena kao sjedište SPC. Da li je, po Vama, posmatrajući istorijske činjenice Crnogorska crkva bila samostalna i autokefalna u periodu između 1766. i 1920.godine kada je ukinuta i prisajedinjena novonastaloj crkvi nazvanoj Srpska Pravoslavna Crkva?

Pokrenuli ste jednu aktuelnu temu za koju nijesam naročito kompetentan sagovornik, budući da se profesionalno ne bavim niti modernom, niti crkvenom istorijom. Međutim, pokušaću da i na ova pitanja odgovorim. Krenimo od 1766. godine, kada je patrijaršija sa sjedištem u Peći, odlukom Porte prestala da postoji, a njene jedinice – eparhije, formalno priključene Carigradskoj patrijaršiji. U oblastima sjeverno od Save i Dunava, izvan državnih granica Osmanskog carstva tradiciju Pećke patrijaršije preuzela je mitropolija u Sremskim Karlovcima. Na prostoru tadašnje Crne Gore, Cetinjska mitropolija, koja je baštinila tradiciju Zetske episkopije utemeljene početkom 13. vijeka od strane Svetog Save, takođe se nije potčinila Carigradskoj patrijaršiji. Cetinjski mitropoliti su se od tog trenutka isprva hirotonisali u Karlovcima, pa je tako Petra I Petrovića Njegoša prema njegovoj želji hirotonisao karlovački mitropolit Mojsije Putnik. Međutim, nakon toga cetinjski mitropoliti obavljaju svoju hirotoniju u Rusiji, zaobilazeći Karlovačku mitropoliju i Habzburšku monarhiju na čijem je području ona djelovala i time potvrđuju svoje izrazito snažne političke, ali i duhovne i kulturne veze sa Ruskom carevinom.

Što se tiče dokumenata iz sredine 19. veka koji svedoče o autokefalnoj Crnogorskoj crkvi, sudeći po podacima koje sam mogao da provjerim, oni se prije svega odnose na Ruski katalog autokefalnih crkava iz 1851. godine. Atinska sintagma, koja je nastala nekoliko godina kasnije i sama se poziva na ruski dokument. U njoj se kao crkveni poglavar pominje Petar II Petrović Njegoš koji je u vrijeme njenog izdavanja tada već bio pokojnik. Koliko mi je poznato, u tadašnjem katalogu Carigradske patrijaršije Crnogorska crkva se ne spominje kao autokefalna, ali se u tomosu iz 1922. godine zaista navodi da su Karlovačka, Srpska (tj. Beogradska) i Crnogorska mitropolija prethodno bile autokefalne.

Očigledno je da je u 19. vijeku Rusija smatrala Crnogorsku crkvu autokefalnom. Uostalom, budući da je formalno nastala kao teokratska država, odnosno država koja na čelu ima vjerskog poglavara i da je takva bila sve do 1852. godine, Crna Gora nije ni mogla da ima crkvu koja bi potčinjena nekoj drugoj crkvi. Da je nakon sticanja formalne nezavisnosti i međunarodnog priznanja, pravoslavna crkva u Crnoj Gori i dalje smatrana autokefalnom, svjedoči to što je kao takva navedena u ustavu Kneževine Crne Gore iz 1905. godine. Ni među Srbima tokom 19. i početkom 20. vijeka nije bilo osporavanja autokefalnosti pravoslavne crkve u Crnoj Gori.

Tačna je Vaša konstatacija da se Srpska pravoslavna crkva pod tim imenom prvi put pojavljuje 1920. godine. Njeno uspostavljanje bila je politička odluka izvršena državnim ukazom kralja Aleksandra Karađorđevića, dok je ona dobila kanonsko pokriće preko već pominjanog tomosa Carigradske patrijaršije dvije godine kasnije.

Još jedan važan detalj koji ste spomenuli jeste princip o poklapanju nezavisne države i samostalne, nacionalne autokefalne pravoslavne crkve u okviru njenih granica. Tačno je da se ovo načelo danas uglavnom primjenjuje, ali postoje izuzeci. Grčka pravoslavna crkva, odnosno autokefalna Atinska arhiepiskopija nema jurisdikciju nad cjelokupnom teritorijom grčke države. Sveta Gora, Rodoska mitropolija i pojedini drugi djelovi zemlje su pod jurisdikcijom Vaseljenske patrijaršije. Postoje i drugi primjeri među pravoslavnim crkvama koji pokazuju odstupanje od ustaljenih načela. Albanska pravoslavna crkva je autokefalna, ali je njen arhiepiskop Grk i grčki državljanin. Još jedno načelo jeste da bi crkveni poglavar trebalo da rezidira tamo gdje mu stoji u tituli, ali to, recimo, sa srpskim patrijarhom nije slučaj. Njegova titula počinje sa „arhiepiskop Pećki“, pa tek potom dolazi „mitropolit beogradsko-karlovački“ i „patrijarh srpski“. Dakle, na osnovu svoje titule vrhovni vjerski poglavar pravoslavnih Srba trebalo bi da stoluje u Peći, što se nikada nije desilo, počev od 1920. godine do danas. Očigledno, principi postoje, a postoje i izuzeci i jedino što je konstanta jeste da danas u pravoslavnim zemljama uvek postoji snažna sprega države i crkve, bez obzira na formalno sekularni karakter tih zemalja.

Kada govorimo o današnjim prilikama u Crnoj Gori, možda je rješenje koje bi zadovoljilo potrebe i crnogorskih i srpskih pravoslavnih vjernika da crkva bude suštinski autonomna u okviru SPC, kao i da se episkopi i sveštenstvo postavljaju i biraju isključivo iz redova građana Crne Gore, bez obzira na njihovo nacionalno opredeljenje. Jedno je sigurno: оvo pitanje ne bi pratile tako snažne tenzije, kada bi zainteresovane strane bile spremne da crkvena pitanja odvoje od političkih, a to očigledno nije moguće.