Radonjić: Unutarcrnogorske podjele dublje su i opasnije nego 1948.

U Crnoj Gori je podrška sovjetskoj strani bila transparentnija nego drugdje: Nikšićani su, na primjer, masovno, na ulicama, klicali Staljinu i izražavali želju da bude zdravo, jer “sve što radi ima pravo”; Andrijevčani su svog Mesiju prizivali stihovima: “Majčin sine Molotove, rodi nam se pod Komove”; gradski razglas u Bijelom Polju redovno je emitovao program Radio-Moskve, sve do kraja 1948. godine, navodi Radonjić.

U pripremi je nova knjiga kolumnistkinje Portala Aktuelno Tijane Lopičić “Razgovori sa Profesorom”. Ekskluzivno Vam prenosimo dio razgovara koji vodi sa prof. dr Radovanom Radonjićem, akademikom i redovnim univerzitetskim profesorom.

Profesor Radonjić je bio dekan Pravnoga fakulteta Univerziteta Crne Gore, dekan Kulturološkoga fakulteta Univerziteta Crne Gore, veoma cijenjeni crnogorski i jugoslovenski političar, kao i ideolog komunističke partije. Osnivač i voditelj je prve Škole demokratije i prve Škole retorike u Crnoj Gori.

Istorija kaže da je 1948. godina bila jedna od težih u milenijumskom trajanju Crne Gore. Kako na to gledate sa ove distance, poslije bezmalo sedam decenija? 

Radonjić: Teško je naći godinu iz prošlosti Crne Gore za koju se sa sigurnošću može reći kakva je bila. Ili zbog toga oni čiji je posao bio da to zapisuju nijesu bili doma, ili su slabo viđeli i razumjeli ono što vide, ili im je drugi to diktirao.

Istorija je uglavnom izrekla sud o crnogorskoj 1948, jer je to bila zla godina nastavka borbe jugoslovenskog naroda da sačuvaju slobodu tek osvojenu u Drugom svjetskom ratu, na koju je nasrnuo Sovjetski Savez da bi je stavio pod kontrolu kakvu je Rusija imala nad Crnom Gorom od 1712. do početka Prvog svjetskog rata. Postoje, međutim, i izvjesne praznine u objašnjenju participacije Crne Gore u dramatičnim zbivanjima koja su uslijedila.

O čemu se konkretno radilo?

Radonjić: Kao dio jugoslovenske zajednice Crna Gora je prošla kroz sva iskušenja jugoslovenskog sukoba sa staljinizmom. Jednako je, kao i ostale jugoslovenske republike bila sudionik u “inkriminisanim radnjama”, koje su, početkom 1948. godine, namah postale predmetom žestoke osude “jugoslovenskog revizionizma” od strane vrha SKP(b), na čelu sa Staljinom i bila na onoj strani (jugoslovenskoj), koja je, mada i sama sklona autoritarizmu, svoje pravo na samostalnost i ravnopravnost, tj. na sopstveni izbor puta razvoja, morala da brani od ultraautoritarnih pobornika ideje “jednog puta”, koji je tobože “nepogrešivo” trasirala “prva zemlja socijalizma”. U odbranu toga svog prava morala je da plati veoma visokom cijenom dugogodišnje ekonomske blokade i drugih mjera državnog pritisaka od strane Sovjetskog Saveza i zemalja njegovog istočnoevropskog “lagera”, jednako je kao i sve ostale jugoslovenske republike imala ne samo izuzetne materijalne gubitke, zastoje u ekonomskom razvoju i radikalno zaoštravanje socijalnih problema, nego i teške političke, psihološke i druge lomove, uključujući i gubitke ljudskih života.

Vjerovatno je ranija “bliskost” Crne Gore sa Rusijom pod čijim je “pokroviteljstvom” dugo bila, izazvala i pojavu nekih specifičnosti u otporu Crne Gore novoj nevolji s te strane.

Radanjić: Svakako. U Crnoj Gori se čitav ovaj problem prelamao na donekle poseban način. I to ne samo u smislu pojavne atipičnosti u nekim političkim procesima i odnosima izazavanih sovjetskim napadom, već i u pogledu njihovih drugačijih psihološko-etičkih konotacija. S tog stanovišta gledano, može se čak govoriti o tri crnogorske specifičnosti u novonastaloj teškoj situaciji.

Prva specifičnost ogledala se u tome što su Crna Gora i Crnogoraci vidno prednjačili u brzini, intenzitetu i masovnosti reagovanja na snažni sovjetski pritisak.

Crna Gora i Crnogorci su se, naime, prvi “uskomešali” pred “naletom oluje sa istoka”, i to čak toliko da se na samom početku sukoba, dok on još nije bio ni objelodanjen, gotovo polovina crnogorskog partijskog rukovodstva (tada Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru) izjasnila protiv oponiranja Staljinovim kritikama i zahtjevima, tj. protiv pružanja otpora sovjetskom pritisku (slično je postupila i grupa crnogorskih visokih vojnih rukovodilaca).

Crna Gora je bila prva po (apsolutnom i relativnom) broju partijskih i državnih funkcionera koji su se ili otvoreno opredijelili za sovjetsku stranu u sukobu ili se kolebali u tom pogledu.

Crna Gora je prednjačila i u (relativnom) broju ukupno evidentiranih pobornika sovjetske politike, odnosno lica za koja se sumnjalo da naginju sovjetskoj strani: u Jugoslaviji je, na primjer, bilo evidentirano 55.663 takvih lica, ili 0,32% njenog stanovništva; u Crnoj Gori je ta brojka iznosila 5.007, ili 1,16% njenog stanovništva, što je procentualno bilo četiri puta više nego u Jugoslaviji.

Crnogorci su ubjedljivo prednjačili u broju osuđivanih i hapšenih po tom osnovu: na primjer, u ukupnom jugoslovenskom stanovništvu, prema popisu iz 1948, učestvovali su sa 2,72%, dok su u ukupnom broju hapšenih i osuđivanih u Jugoslaviji učestvovali sa 21,13%, ili 7,76 puta više; kaznenim mjerama je, dakle, bilo obuhvaćeno 0,73% svih Crnogoraca, dok je kod prvih do njih, a to su bili Srbi, taj procenat bio nekoliko puta manji i iznosio je 0,10%.

U Crnoj Gori su oni, koji su se priklonili sovjetskoj strani, djelovali najorganizovanije: od jeseni 1948, alternativne partijske organizacije djelovale su u formi kružoka i ćelija u svim jugoslovenskim republikama, a u Hrvatskoj je postojalo i ilegalno rukovodstvo republičkog ranga; u Crnoj Gori je, međutim, osim “Centralnog komiteta”, od 22 člana, bilo i više sreskih, odnosno mjesnih komiteta “nove KPJ”.

U Crnoj Gori je podrška sovjetskoj strani bila transparentnija nego drugdje: Nikšićani su, na primjer, masovno, na ulicama, klicali Staljinu i izražavali želju da bude zdravo, jer “sve što radi ima pravo”; Andrijevčani su svog Mesiju prizivali stihovima: “Majčin sine Molotove, rodi nam se pod Komove”; gradski razglas u Bijelom Polju redovno je emitovao program Radio-Moskve, sve do kraja 1948.

Crna Gora i Crnogorci prednjačili su i u oštrim međusobnim podjelama “po IB liniji”: prvi razlazi političkih neistomišljenika u vezi s nastalim sporom, bili su u Crnoj Gori, u ljeto 1948, odmah po završetku V kongresa KPJ.

U Crnoj Gori se prije nego u drugim sredinama počelo sa smjenama informbirovaca sa političkih i državnih funkcija, odnosno sa njihovim hapšenjima.

Druga specifičnost ogledala se u tome što su Crna Gora i Crnogorci žešće reagovali od ostalih, na izazove datog trenutka.

U Crnoj Gori je podrška sovjetskoj strani bila zagriženija i odlučnija nego drugdje: u inostranstvo se bježalo ne samo da bi se sačuvala glava, već i da bi se otuda bolje, organizovanije i uz pomoć domaćina efikasnije “djelovalo”; najveći dio onih koji su, nakon izbijanja sukoba, odbili da se vrate sa školovanja iz istočnoevropskih zemalja, nije propustio priliku da se istakne u “izvršavanju internacionalističkih obaveza”; grupna odmetanja u šumu pojedinih partijskih rukovodstava nijesu bila samo preventivna mjera, sračunata na puko izbjegavanje hapšenja, već su, u primislima nekih, predstavljala i svojevrsnu manifestaciju “prelaska s riječi na djela”.

U Crnoj Gori je odbrana jednom ispoljenih prosovjetskih stavova bila najpostojanija i najtvrđa: četvorici crnogorskih visokih funkcionera, na primjer, nije se desilo ono što i gotovo kompletnom bosansko-hercegovačkom partijskom i državnom rukovodstvu: da nakon razgovora sa čelnicima KPJ koriguju svoja prvobitna, u nekim elementima evidentno prosovjetska stanovišta.

U Crnoj Gori je ideološka i politička konfrontacija bila najoštrija: gdje god je do podjela došlo, bile su gotovo krajnje, s malo prostora za razumijevanje i toleranciju i malo nade za one koji su smatrali da misliti drugačije ne znači misliti loše i neprijateljski.

U Crnoj Gori se najradikalnije zasijedalo u društveno tkivo radi njegove tobožnje zaštite od informbirovske opasnosti: u tom pogledu je rigorozno primjenjivan princip tzv. kolektivne odgovornosti, koja je podrazumijevala ne samo obavezu porodice na “budnost” u odnosu na svoje “sumnjive” članove, već, ponekad, i odricanje od ovih; bojkot informbirovskih porodica, prema opasci Blaža Jovanovića, iz novembra 1949, bio je veći od onoga koji je u toku NOB primjenjivan prema “četničkim kućama”.

U Crnoj Gori se daleko najbrutalnije postupalo sa hapšenima i osuđivanima: primjenjivane su najgrublje mjere pritiska u istražnom postupku, radi iznuđivanja priznanja, i najstrože kazne u zatvorima.

U Crnoj Gori je, najzad, sporije nego drugdje tekao proces političke i građanske rehabilitacije ne samo onih koji su bili osuđivani, nego i onih koji su bili evidentirani kao sumnjivi, ali su, zbog nedostatka dokaza, “puštani ispod istrage”: vremenom je mnogima od njih omogućeno da se uključe u sve društvene tokove, da se afirmišu u raznim oblastima rada i stvaralaštva, pa čak i da steknu ugled i priznanja, ali nikome nije nikada sasvim zaboravljeno da je bio “informbirovac”; ni uspomena većine ovih na svoju “informbirovsku prošlost” nije nikada izblijeđela, i to ne samo zbog nevolja i muka koje su preživjeli, već i zbog uvjerenja da su se takvim svojim opredjeljenjima svrstali uz pravoga i žrtvovali za pravu stvar.

Što je podrazumijevala treća specifičnost?

Radonjić: Ona je bila najgora. Direktno prouzrokovana prvima dvijema, ogledala se u natprosječno teškim posljedicama pomenutog sukoba iz 1948. po Crnu Goru.

Uz ostale probleme i iskušenja, koja je taj događaj donio, više ili manje, svim njegovim akterima s jugoslovenske strane, Crnu Goru je naročito pogodila “diferencijacija” između, s jedne strane, pobornika jugoslovenskog ideološkog i političkog opredjeljenja da se brani sopstvena sloboda i nezavisnost i, s druge strane, pristalica sovjetske politike. Mada formalno izrazito ideološka i politička, “diferencijacija” se nije odnosila samo na te sadržaje, već je, objektivno i subjektivno, imala i niz drugih važnih socijalno-ekonomskih, psiholoških i etičkih implikacija. Kao takva, uveliko je nadilazila brojčane okvire evidentiranih i kažnjavanih “po IB liniji” i njima nametnute proporcije (u odnosu na ukupni broj stanovnika i slično). Nekim od mnogobrojnih aspekata te “diferencijacije” bio je zahvaćen znatan dio ne samo političke i intelektualne elite, već i svih slojeva crnogorskog društva. Ekstremna identifikacija sa protagonistima dviju međusobno sukobljenih “socijalističkih opcija”, i način na koji su iz toga izvlačene odgovarajuće konsekvencije, otvorili su Pandorinu kutiju. Crna Gora se, tako, na samom početku realizacije projekta “novog (što je trebalo da znači: demokratskog, slobodnog, ravnopravnog i u svakom pogledu naprednog) društva”, ponovo suočila sa starim problemima i iskušenjima. Umjesto povjerenja, solidarnosti i uzajamnosti, kao temeljnih referenci očekivane svijetle budućnosti, zapljusnuo ju je snažan talas novih podjela i konfrontacija.

“Diferencijacija” je zadala veoma snažan udarac radnom i stvaralačkom potencijalu crnogorskog društva i još više ga prikovala za filozofiju življenja od strane pomoći i žrtvovanja za tuđi račun.

Izbor strane u procesu pregrupisavanja i novog raspoređivanja snaga društvene moći bio je izuzetno važan, a tokom nekoliko godina i jedini kriterijum za određivanje gotovo svih važnih referenci čovjekovog društvenog i privatnog života. Od ideološke i političke podobnosti, koja je u tom procesu atestirana, zavisilo je ne samo to hoće li se imati i zadržati određeno mjesto u hijerahijskoj ljestvici vlasti, i njemu odgovarajuće materijalne i druge privilegije, već i to kakav će biti nečiji elementarni radni i građanski status. Usljed toga, ovaj proces je više okupirao individualnu i kolektivnu pažnju nego mnogi drugi važni poslovi i obaveze, uključjući i one koji su se odnosili na magistralna pitanja društvenog razvoja. I ne samo to. Činjenica da je u tom procesu jedna strana promovisana na račun radikalnog potiskivanja druge, imala je za posljedicu faktičku demobilizaciju, ili čak potpuno uništavanje, ogromnog dijela raspoloživog kadrovskog i intelektualnog potencijala. Više hiljada osumnjičenih i hapšenih, među kojima i znatan broj đaka i studenata, bilo je i fizički izdvojeno iz rada i reprodukcije: godine 1952, broj zaposlenih u društvenom sektoru bio je manji nego 1948; u istom periodu udio aktivnog u ukupnom stanovništvu relativno je opao za 0,45 indeksnih poena. Sliku te opore stvarnosti dopunjavali su oni koji su se, “siti svega”, ali i iz straha da sami ne postanu žrtvama neke nove političke ili ideološke razdiobe, ili sasvim “sklonili” iz matice društvenih procesa, radno se angažujući samo iz nužde i krajnje uzdržano, ili se “priklonili kome treba”. Lišena sposobnosti da odredi podnošljivu granicu, i cijenu, “diferencijacije”, Crna Gora je iz nje izašla vidno osakaćena.

Posljedice “diferencijacije” bile su utoliko teže što ona nije vršena u odnosu na neko konkretno sopstveno pitanje ili problem, i s jasnim ciljem koji se u vezi s tim želi postići. U pitanju je bio sukob lojalnosti nekim “višim”, prilično problematičnim i u biti nejasnim ciljevima. Sporenja nijesu sezala dalje od pretenzije da se (do)kaže koja je od sukobljenih strana u pravu i zašto bi za njom trebalo bespogovorno ići. Niti je ko pomišljao da bi se Crna Gora, sticajem okolnosti, jednom možda mogla naći i izvan tog konteksta, niti je bilo pokušaja da se, makar samo principijelno, s nekog strateškog aspekta, problematizuje bilo koje njeno krucijalno pitanje. Nije postavljeno čak ni ono pitanje, koje je sama priroda sukoba iz 1948. tako snažno i neopozivo nametala, a to je: može li Crna Gora biti stvarno ravnopravna, a živjeti od pomoći drugih, pa makar se radilo i o “prirodnoj, sistemski regulisanoj solidarnosti u okviru bratske zajednice”? Za Crnu Goru u tom pogledu nije bilo od velikog značaja ni to što je sukob iz 1948. nastao upravo zbog problema odnosa između “velikog”, koji je davao “bratsku pomoć” i “malog”, koji je tu pomoć primao, ni to što je ona sama u tom sukobu, po cijenu žrtvovanja dijela sopstvenc materijalne i ljudske supstance, oficijelno branila pravo “malog” na samostalnost i nezavisnost. Umjesto da makar dio tih poruka i pouka sukoba iskoristi za promišljanje sopstvene pozicije, Crna Gora se prepustila matici jugoslovenskog zajdništva, očekujući da ova, svojom logikom, rješava i njene probleme. Za razliku od Slovenaca, koji su pitanje prava da faktički samostalno odlučuju o svojim vitalnim interesima postavili već 1944, i više ga nijesu nikada deaktuelizovali, Crnogorci to nijesu učinili ni u vrijeme kada su uslovi za to bili uveliko sazreli. Potpuno se predajući idealima strane za koju su se opredijelili, Crnogorci nijesu obraćali pažnju na to što će od njih za njih same ostati, koliko će i kakva biti cijena tog davanja i ko će je plaćati. Stoga je Crna Gora iz ove “diferencijacije” izašla sa manje svijesti o onom dijelu sopstvenog bića i interesa u zajedničkom, nego je imala u vrijeme stvaranja druge Jugoslavije. Bio je to korak bliže tački na kojoj se, u zanosu “opšteg uspjeha”, relativno lako gubi državni i nacionalni identitet i integritet.

Kako bi, nakon svega ovoga, mogla da se ocijeni crnogorska i uopšte jugoslovenska 1948. godina?

Radonjić: Uvjreni smo da komunističko NE fašizmu i Titovo NE staljinizmu predstavljaju dva najveća politički i etički pozitivna NE u istoriji XX vijeka A.D.

Inače, posmatrana sa svoje suštinske strane, crnogorska, odnosno jugoslovenska 1948, nije bila ni nezatvoreni civilizacijski uzlet, kako su ponekad znali da kažu ideolozi “pobjedničke strane”, ni revizionistička diverzija, kako su je često objašnjavali njihovi (proinformbirovski nastrojeni) oponenti. Nije bila ni puka, po sebi nastala, nekontrolisana demonstracija “divlje pameti i ćudi otrovane”, ni sankrosantna komunistička ujdurma, koja bi da se i drugačije završila imala isto ishodište: apokrifnu radikalizaciju ideje novog društva, koje ni jednom svojom komponentom ne nadilazi logos provizorijuma, čvrsto obujmljenog raljama ekonomizma i egalitarizma. Nije bila ni spolja unesena smutnja, sračunata na to da od Crne Gore, odnosno Jugoslavije napravi Hirošimu ljudskog dostojanstva, ni puki incidentalni otklon od nekog, u principu drugačije kodovanog društvenog procesa. Jer, iracionalno i spontano, ma koliko da ga je bilo, ne dovodi u pitanje činjenicu da su zbivanja od prije sedamdesetak godina predstavljala specifičnu, konkretnim prilikama uslovljenu i prilagođenu inscenaciju stvarne životne drame. Bila je to, u stvari, emanacija konfliktnosti, neizbježne u svakoj maloj državi, odnosno male države, koja robuje ideji integralizma, sa velikom.

Cijena tog crnogorskog, odnosno jugoslovenskog raspeća nije bila ni bitno veća ili drugačija od one koju bi u sličnim (ne)prilikama svako morao da plati.

Da li u Crnoj Gori, specijalno, 1948. još traje?

 Radonjić: Solucija, za koju se Crna Gora, u sukobu iz 1948, većinski opredijelila, bila je istorijski progresivnija od alternative. Ovo, naravno, ne zbog toga što je sopstveni “samoupravni socijalizam” bio toliko drugačiji i bolji od sovjetskog “administrativno-birokratskog socijalizma”, da je već i njegovo prihvatanje značilo iskorak koji, sam po sebi, sve rješava (uostalom, oba su, usljed u osnovi istovjetnih limita, jednovremeno propali). Prednost crnogorskog izbora bila je u tome što je jugoslovenski projekat društvenog razvoja, iako i dalje oficijelno “socijalistički”, stvarno nosio u sebi ideju: više slobode, više samostalnosti, više otovrenosti prema svijetu i više odgovornosti za sopstveni razvoj. Principijelno, ta ideja je za Crnu Goru bila utoliko prihvatljivija, što na drugi način nije mogla da se izbavi iz okova siromaštva i zaostalosti, i time otkloni opasnost da se ponovo nađe u situaciji poput one iz 1948. Faktički, međutim, Crna Gora, za razliku od ostalih jugoslovenskih republika, nije iskoristila prednosti takvog svog izbora, niti se bitnije udaljila od svoje 1948. Naprotiv, u nekim važnim aspektima svoje stvarnosti i dalje se nalazi tamo gdje je bila i prije tri četvrtine vijeka.

Aktuelna pulsacija 1948, u Crnoj Gori nema samo manifestacioni karakter i ne svodi se samo na recidive prošlosti.

Ne radi se, dakle, samo o tome da se u Crnoj Gori još osjećaju izvjesna gibanja unutar onog dijela njenih građana, koji su te godine na neki način odobrili i podržali sovjetsku politiku prema nama, ili im se pripisalo da su to učinili. U pitanju su sasvim očekivana nastojanja ovih da ostvare dva politički i ljudski razumljiva zahtjeva: prvo, da dokažu kako su oni bili u pravu ili nevini, kako je jedino istočna paradigma socijalizma mogla da donese usrećenje jugoslovenskim narodima i kako su oni bili žrtve jednog barbarogenog nasrtaja na jedinu ideju progresa i jedine njene prave pobornike; drugo, da za svoja stradanja od društva dobiju moralnu satisfakciju i, eventualno, neku materijalnu nadoknadu (u vidu dvostruko priznatog staža za vrijeme provedeno u zatvorima i logorima, boračke penzije i slično). U tom smislu, nije nimalo iznenađujuće što se većina ovih građana (pa čak i mladih članova njihovih porodica) uvijek priklanja onoj opciji koja negira mogućnost i smisao opstanka i opstojanja Crne Gore van “bratskog” gnjijezda i zagrljaja.

Ne radi se toliko ni o trasparentnom pokušaju crnogorskog državnog vrha, poslije AB revolucije, da napadno benevolentnim odnosom prema informbirovcima uvede ove u kolotečinu aktuelnih političkih zbivanja. Iza tobože velikodušnog oprosta Skupštine Crne Gore “svima i za sve”, nije se prevashodno nalazila ni ideja ideološke rehabilitacije ovih građana, ni nakana da im se u bilo kom pogledu, uključujući i materijalni, nadoknadi izgubljeno. U pitanju je bila politička igra, sračunata na to da se prividnom osudom svake zloupotrebe vlasti i kršenja ljudskih prava, prikrije sopstvena nedemokratska i nehumana priroda.

Najzad, ne radi se toliko ni o tome da su u Crnoj Gori korijeni staljinizma još veoma duboki, da ideologija i teorija, kolokvijalno nazvana tim imenom ni poslije kalvarije istočnog modela socijalizma, nije odveć izgubila na aktuelnosti, da se neki njegovi sadržaji, zaklonjeni maskom nove demokratske retorike, i dalje uveliko praktikuju. Nije u pitanju ni to što se i sada, kao i 1948, borba protiv staljinizma oficijelno smatra prvim i najvažnijim kriterijumom demokratske emancipacije. Uostalom, staljinizam, kao sistem otuđene birokratske vlasti, nije nikada bio specifičnost samo jedne zemlje. Pod raznim nazivima, bilo ga je, i ima, svuda tamo gdje ekonomski, socijalni i drugi momenti uslovljavaju da čovjek više zavisi od volje prvog pretpostavljenog, nego od svog čina i učinaka.

Uz ove momente, nesumnjivo indikativne za problem o kome je riječ, postoji jedan mnogo važniji, koji se može smatrati pupčanom vezom aktuelne crnogorske stvarnosti sa onom od prije pedeset godina. Riječ je o tome da je Crna Gora danas, jednako kao i onda, opterećena hipotekom duboke unutrašnje podijeljenosti i zavađenosti. Kao ni onda, ni ovoga puta nije u pitanju nesaglasnost oko mogućih varijanti njenog samostalnog puta i razvoja. Kao i onda, i sada se glavni spor vodi oko toga: kojem se zajedništvu (i podaništvu) prikloniti. U odnosu na 1948, promijenila se ideološka matrica spora (klasna komponenta je zamijenjena nacionalnom), a donekle su drugačiji i njegovi spoljni medijatori (sada su to, s jedne strane, Srbija, sa svojim projektom “definitivnog rješenja crnogorskog pitanja” i, s druge strane, tzv. međunarodna zajednica, sa svojom strategijom “rješavanja problema u regionu”). Činjenica da sada, za razliku od prije sedamdesetak godina, u Crnoj Gori ima i takvih koji žele da i nju i sebe izvedu iz tog začaranog kruga, da svoje životne ciljeve i interese pretpostave žrtveničkom servisiranju tuđih “viših ciljeva”, ne daje dovoljno osnova za ocjenu da se situacija bitno promijenila. Još pretežu oni koji smatraju da njihove ambicije u pogledu slobode, samostalnosti i ravnopravnosti ne treba da sežu dalje od zauzimanja busije u besprizivnom sljedbeništvu neke i nečije integralističke ideje. U tom smislu, unutarcrnogorske podjele dublje su i opasnije nego onda.