Radonjić: Lovci na “lijeve greške” i danas ćute o Belvederu 1936. kada je vojska Karađorđevića otvorila puščani plotun na goloruki narod

Na Belevderu kod Cetinja je 1936. godine kraljevska vojska Karađorđevića otvorila puščani plotun na goloruku mirnu masu, kojim prilikom su smrtno stradala šestorica časnih Ceklinski domaćina i ranjeno trideset manifestanata, pri čemu ruski bjelogardejac-izbjeglica, tada šef Hirurškog bloka u Cetinjskoj bolnici “Danilo I” nije dozvolio da se ranjenima ukaže pomoć. Naši lovci na “lijeve greške” o tome i danas ćute, rekao je Radonjić.

U pripremi je nova knjiga kolumnistkinje Portala Aktuelno Tijane Lopičić “Razgovori sa Profesorom”. Ekskluzivno Vam prenosimo dio razgovara koji vodi sa prof. dr Radovanom Radonjićem, akademikom i redovnim univerzitetskim profesorom.

Profesor Radonjić je bio dekan Pravnoga fakulteta Univerziteta Crne Gore, dekan Kulturološkoga fakulteta Univerziteta Crne Gore, veoma cijenjeni crnogorski i jugoslovenski političar, kao i ideolog komunističke partije. Osnivač i voditelj je prve Škole demokratije i prve Škole retorike u Crnoj Gori.

Profesore, u prethodnom razgovoru ste Pljvaljsku bitku, s razlogom, posmatrali van konteksta nekih drugih pocesa i odnosa u crnogorskoj prtizanskoj borbi 1941. godine. Čak ste je i objasnili na način koji ranije nije korišćen, što su mnogi čitaoci s kojima sam imala priliku da se ovih dana sretnem, sasvim pozdravili. Nekoliko njih reklo mi je da je dobro što ste je izdvojili iz konkeksta tzv. “lijevih grešaka” ili “slijevih sjretanja”. Što se pod tim pojmom, sa očigledno negativnom konotacijom, podrazumijeva?

 Radonjić: To je malo teže objasniti, ali pokušaćemo.

Najprije, pojam “lijevi” (ljevica, ljevičarstvo) nastao je u kontekstu francuske revolucije (1789-1799) i odnosio se na raspored sjedenja u Skupšti: lijevo su sjedjeli jakobinci (protivnici feudalizma, monarhije, apsolutizme i klerikalizma), koji su podžavali antifeudalnu revoluciju, stvaranje republike i sekularizaciju, odnosno progres i modernizaciju; desno od njih su sjedjeli žirondisti, podržavaoci postojećeg stanja, odnosno tradicionalnih institucija starog poretka.

Zatim, pod “lijevim skretanjima” podrazmijevala su se političke orijentacije partija, ili drugih društvenih grupa predvodnica nekog društvenog procesa radikalno ljevije od ogekivanog, uobijčajnenog ili programski prvobitno utvrđenog kursa (smjrera) djelovanja.

Najzad, pod “lijevim greškama” podrazumijeva se otklon od nekog umjerenog, šire prihavćenog metoda i srestava rada, čiji je ishod manje koristan i poželjan od mogućeg koji se ima kod uobičajenog djelovanja.

Je li tih pojava bilo u partizanskim jedinicama i uopšte u fomracijama narodnoslobodilake vojske na teritoriji Crne Gore?

Radonjić: Bilo ih je. Po fami koja je tim povodom stvorena, više nego na drugim jugoslovenskim prostorima. Doduše, ne kao posljedice neke specijalne naredbe ili orijentacije koja je forsirana kao dio zvanične politike ili intencije komandi te vojske, već više kao grubih odstupanja od principa crnogorske viteške ratne politike i etike.

Drugim riječima, i pored toga što je narodnooslobodilački rat u Crnoj Gori započet 13. jula 1941. godine označen za najimpresivniji revolucionarni događaj u svjetskoj istoriji XX vijeka, domicilna istoriografska priča o njemu i dalje nije lišena nekih “sjenki”. Naprotiv, ovu, u mnogom pogledu jedinstvenu manifestaciju slobodarstva u porobljenoj Evropi, s kojom se – ni po masovnosti učesnika, ni po intenzitetu i efektima borbenih djejstava, ni po neposrednim političkim učincima i širim društvenim posljedicama – ne može mjeriti nijedna druga, naime, i dalje prati izvjesna fama o “lijevim greškama”, čija je jedna od psihološko–etičkih implikacija sumnja da u montenegrinskom zvjezdanom uzletu, možda, i nije sve bilo baš tako sjajno. Pri tome se, prema najčešćim istoriografskim asignacijama, obično misli na “greške” vođstva narodnooslobodilačkog pokreta u Crnoj Gori iz njegove “prve faze”, na koje je ovome krajem 1941. i početkom 1942. godine ukazano u pismima jugoslovenskog partijskog i vojnog vrha. Riječ je o: (1) nedovoljnoj organizacionoj pripremljenosti ustanika za poslove i zadatke koji su im neizbježno predstojali, (2) neodgovarajućem odnosu pripadnika partizanskog pokreta i njihovog vođstva u Crnoj Gori prema protivničkoj strani i (3) preuranjenoj priči o potrebi dizanja “drugog ustanka”, s ciljem da se ubrzaju društvene promjene u zemlji, odnosno uđe u “drugu fazu” revolucije.

Ukazujući na tu pojavu, koja je revolucionarnom pokretu, zbog olakog posezanja pojedinaca u njemu za životima ljudi, donijela pad ugleda (i podrške) u masama, Tito u pismu Pokrajinskome komitetu KPJ od 8. aprila 1942. godine opominje: “Meni se čini da naši drugovi u Crnoj Gori boluju od vrtoglavice uspjeha. Ovo je vrlo opasna bolest i može imati katastrofalnih posljedica ako se ubrzo iz temelja ne izmijeni”. Kad je riječ o ideji “drugog ustanka” kojim bi se ubrzale društvene promjene u zemlji, pomenutoj na pokrajinskome partijskom savjetovanju od 8. avgusta 1941. godine, pogrešnom se smatraju dvije pretpostavke na kojima je nastala: ona, da narodnooslobodilačka borba ima sva svojstva proleterske revolucije u njenoj prvoj etapi; i ona, da bi Crnu Goru bilo moguće osloboditi u veoma kratkome periodu, a to znači i izvršiti u njoj proletersku revoluciju. Implikacije tih ocjena bile su, na jednoj strani, izvjesna radikalizacija procesa uspostavljanja revolucionarne vlasti u Crnoj Gori i, na drugoj, zaoštravanje borbe protiv “pete kolone”, utemeljeno na procjeni da u uspostavljanju nove vlasti koje bi “drugim ustankom” ušlo u novu (višu) fazu, nije moguće sarađivati sa građanskim partijama i njihovim sljedbenicima.

Zašto je priča o pomenutim “greškama”, skupa s pričom o “Golom otoku”, upravo sada interesantna i kome i čemu služi?

Radonjić: Priča o “Golom otoku” je posebna, krajnje interesantna priča, i o njoj možemo razgovarati neki drugi put, možda već sljedeći – zašto ne?

Priču o crnogorskim “lijevim greškama” ne čini interesantnom, i za istorijsku nauku relevantnom, samo to što one još nijesu kategorijalno–pojmovno sasvim tačno određene, niti pak naučno dovoljno obrađene (objašnjene), iako se o njima govori i piše više od osam decenija. I to ne bilo kako, već kao o faktima, na temelju kojih bi se – u političkoj i etičkoj ravni – moglo zaključiti da 13. jul u Crnoj Gori 1941. godine u cjelini, pa samim tim ni cjelokupan crnogorski ratno–revolucionarni angažman u Drugom svjetskom ratu, nije bio na nivou njegovih istorijski i teorijski deklarisanih ideala i ciljeva.

Ne čini ih interesantnim ni samo to što je njihova prva markacija, i prilično oštra kritika, došla s “nadležnog mjesta” – iz najvišeg političkog rukovodstva i vojne komande pokreta kome su i crnogorski partizani trinaestojulski ustanici i borci NOR–a pripadali. I to ne samo u formi verbalne kritike izvjesne političke nepromišljenosti, odnosno doktrinarnog zastranjivanja, već i konkretnih mjera odgovornosti partijskog rukovodstva u čije vrijeme su se dogodile. Pri tome je na svoj način indikativno da jugoslovenski politički i vojni vrh, koliko se zna, nije imao sličnih primjedbi na račun partizanskih vođstava u Srbiji i Sloveniji. Ovo uprkos činjenici da je, na primjer, u prvom slučaju, 17. novembra 1941. godine, na privremeno slobodnoj teritoriji nazvanoj Užička republika (ponegdje označena kao “sovjetizovana Vandeja”), proglašeno stvaranje Glavnog narodnooslobodilačkog odbora Srbije pod neupitnom kontrolom samo jedne od sukobljenih strana, dok je u drugom slučaju, iako tamo još nije bilo slobodne teritorije, Vrhovni plenum Osvobodilne fronte 16. septembra 1941. godine konstituisao Slovenački narodnooslobodilački odbor koji je, u maniru najvišeg organa državne vlasti, donosio odluke, ne samo o kažnjavanju izdajnika, nego i o „zajmu slobode“, odnosno „narodnom porezu“. Jednako tako, nije bilo slične reakcije ni na to da se, prvih dana avgusta 1941. godine, na području Bosanske krajine, Like i Dalmacije osniva Vojno–revolucionarno vijeće s komesarijatima za pojedine djelatnosti, na čiju se inicijativu, u oslobođenim mjestima stvaraju mjesna revolucionarna vijeća, da bi nešto kasnije u Drvaru bilo izabrano “Narodnooslobodilačko vijeće i Narodni sud za cijelu slobodnu teritoriju”.

“Lijeve greške” u Crnoj Gori ne čini “intrigantnim” ni samo to što nema autora koji se njima bavi, a koji u njima ne vidi jedan od važnih uzroka “unutrašnjih podjela i sukoba”, snaženja pročetničkih orijentacija i jedinica u Crnoj Gori, odnosno dovođenje zemlje do ivice građanskog rata. Takvi “nalazi” se od strane protivnika crnogorskog ratn(ičko)g pregnuća 1941. godine koriste za tvrdnje da Trinaestojulski ustanak suštinski nije bio ništa drugo do emanat grubog nasilja nad logikom istorijskog procesa kojim je, u ime pukih ideoloških utopija i tuđih “viših ciljeva”, insceniran još jedan “unutarcrnogorski obračun”.

Najzad, crnogorske “lijeve greške” ne izazivaju pažnju ni samo zbog toga što se u novije vrijeme, naročito nakon “antibirokratske revolucije” s početka posljednje decenije prošlog vijeka, više od svih drugih problema iz perioda Drugog svjetskog rata, kojih je i te kako bilo na objema zaraćenim stranama, koriste kao “građa” za pokušaj “temeljnog” preinačenja „vizure“ svekolike „komunističke vladavine“, u smislu:

da je pola vijeka mirnog razvoja nakon Drugog svjetskog rata bilo ništa drugo do „izgubljeno vrijeme“ – “tačnije” vrijeme enormnog stradanja i sveopšteg nazadovanja, u kome je Srbija prošla najgore jer je i namjerno diskriminisana;

da je ideja socijalizma bila filozofska i psihološka antiteza pravoslavnog morala i slovenske duhovne krotkosti, podmetnuta ovima da bi ih iznutra razorila i učinila trajno inferiornim i nemoćnim da se odbrane od pogromaških djejstava neumnog germanskog militarizma i islamskog fundamentalizma;

da su takvo što mogli da zastupaju samo “razni probisveti” i “ljudi bez biografija, koji su u nesreći svog naroda i u nekakvoj nasilnoj revoluciji videli priliku da se dograbe vlasti“.

“Lijeve greške” o kojima je riječ, osim navedenog, i znatno više od njega, čine ne samo zanimljivim, već i naučno veoma aktuelnim, sljedeća četiri pitanja:

Prvo, na osnovu čega se, uopšte, tvrdi da su se stvari o kojima se govori desile u obimu i na način na koji se prikazuju, da bi se o njima moglo govoriti kao o odstupanjima od nekog uobičajenog, normalnog, čak zakonomjernog toka događaja u ratnim uslovima – dakle, kao o greškama? Kad ovo kažemo, imamo u vidu istraživanja ove materije od strane jednog međuandodnog naučnog tima ćiji su rezultati objavljeni prošle godine u Sarajevu, prema kojima se broj žrtava “lijevih grešaka” u Crnoj Gori kreće između 550 i 700 osoba.

Drugo, ukoliko su se stvari o kojima je riječ, ipak, desile – u obimu u kome se prikazuju – što su bile, i kako su izgledale stvarne alternative u odnosu na koje su one “greška”?

Treće, ako su pomenute pojave bile greške, da li su procesi njima izazvani – po logici stvari i sami (po)grešni – za krajnji rezultat imali nešto grešno i po društvo u kome se sve to desilo štetno i neprihvatljivo?

Četvrto, otkud to, i po kojim i čijim kriterijumima, istorijskim i teorijskim, nešto što se dešava u okviru revolucionarnog pokreta predvođenog komunistima, da neke pojave, nezavisno od toga da li su u pitanju greške ili ne, dobijaju negativno konotiranu odrednicu “lijeve”, ako se cjelokupna njegova orijentacija i akcija, makar kolokvijalno, označava (naziva) takvom, i to po pravilu s najpozitivnijim značenjem?

Pri tome, ne treba imati sumnje da će potpuni(ji) odgovor na ova i slična pitanja uslijediti tek onda:

kada se bude imala potrebna vremenska distanca u odnosu na jugoslovenska zbivanja tokom potonje decenije prošlog vijeka, kojom prilikom su “dogođeni narodi”, u kontekstu najrazličitijih političkih, ideoloških, vjerskih, nacionalnih i socijalnih prestrojavanja i postrojavanja (iz)vršili kojekakva “namirivanja računa”, odnosno “ispravljanja grešaka”, svojih i tuđih, iz vremena Drugog svjetskog rata;

kada to, umjesto naknadno “pozvanih” da “popravljaju istoriju”, budu radili oni kojima je predmetna materija profesionalno bliska i kod kojih su naučni principi iznad i ispred nacionalnih i vjerskih naloga, a logos pretpostavljen mitosu;

kada se bude imala duhovna klima manje formirana na amanetima i amuletima daleke prošlosti, nego na nalozima savremenog svijeta i života i njima odgovarajućim nazorima i obzorjima.

No, ko god i kad god se bude prihvatio tog posla, i bude li želio da ga valjano obavi, trebalo bi da, makar kao elementarne repere i “opšta mjesta”, objasni pojedinačno što svaki od pomenutih “grehova”, ukoliko ga je zaista bilo, ima kao svoje uzroke, ko su mu glavni socijalno–politički subjekti (nosioci) i što konkretno implicira – kao trenutni negativan uticaj na ustanički proces i kao hendikep relevantan za njegovo krajnje ishodište.

Ima li još stvari koje bi trebalo uzeti u obzir kad bi se u Crnoj Gori našao neko ko bi ozbiljno i svestrano pristupio istraživanju ove izuzetno složene materije, koja nam reklo bi se još služi kao izdašan izvor za puno toga što sada radimo o glavi Crne Gore?

Radonjić: Ima, naravno. Razgovor koji danas vodimo je površan, uvodni. Pravi bi, sveobuhvatni, razgovor tek trebalo povesti, i to bez odlaganja, jer je i dosadašnje čekanje s tim objašnjenjem postalo jedan od tereta pod kojim Crna Gora sve dublje tone.   

U tom pogledu, primjera radi, budućI analitičar bi – bude li ga bilo – imao vrlo težak zadatak povodom potrebe da razveže najmanje četiri Gordijeva čvora.

Prvi takav čvor, koji bi trebalo razmrsiti, jer od njega je faktički počela crnogorska tragedija “lijevi grešaka”, odnosi se zvjerstvo vojske Kraljevine Jugoslavije na Belvederu 1936. godine, koji je inače bio prva velika manifestacija intrenacionalnog projekta da se organizovanim demonstracijma Narod fronta pruži otpor tada već evidntno snažnom nadiranju fašizma. Naime, na Belevderu kod Cetinja je 1936. godine kraljevska vojska Karađorđevića otvorila puščani plotun na goloruku mirnu masu, kojim prilikom su smrtno stradala šestorica časnih Ceklinski domaćina i ranjeno trideset manifestanata, pri čemu ruski bjelogardejac-izbjeglica, tada šef Hirurškog bloka u Cetinjskoj bolnici “Danilo I” nije dozvolio da se ranjenima ukaže pomoć. Naši lovci na “lijeve greške” o tome i danas ćute.

Drugi čvor, koji bi virtuelni istraživač trebalo da razmrsi odnosi se na objašnjenjenje dva pitanja. Prvo pitanje je da objasni ko je servisirao logistike četnicima da na prepad u Kraljskim Barama 20. januara i Lubnicama 24. januara 1942. godine, likvidiraju dvije grupacije partizana, nakon čega je u Nikšiću, 18. februara 1942. godine, usvojena rezolucija “domoljubnih” četnika, da se protiv komunista treba boriti “bez kompromisa i do istrebljenja”. Drugo pitanje odnosi se na potrebu da se objasni kako su “lijeve greške” mogle izazvati porast broja četnika u Crnoj Gori”, ako je krajem proljeća 1942. godine, u Crnoj Gori živo “pulsiralo” oko dvadeset pet hiljada kolaboracionista i oko sto trideset do sto trideset pet hiljada italijanskih vojnika udruženih u borbi protiv oko pet hiljada partizana (tako da je odnos snaga prvih prema drugima bio 30:1).

Osim toga, taj istraživač bi imao zadatak da uvjerivo objasni, da “bacanje nevinih ljudi u jame”, koje jeste za svaku osudu, što je u NOP-u Crne Gore i urađeno, ipak nije bilo ”jedan od najvažnijih razloga za nastanak četničkog pokreta”, budući da je Moljevićev program o homogenoj Srbiji, usvojen u vrijeme kad partizana nije bilo. Da se i ne govori o naredbi Pircija Birolija, guvernera Crne Gore, okupacionim snagama i njihovim “domaćim” sljedbenicima kako treba da se ponašaju prema „crvenim banditima“, koja glasi: “Pokažite ovim varvarima da, iako je majka i učiteljica civilizacije, Italija umije da kazni neumitnim zakonima pravde. Neka za svakog poginulog druga plati životom deset pobunjenika”. Zapovijesti generala Luiđija Pedracolija, komandanta italijanske divizije “Taro” od 21. jula 1941. godine, bila je još gora i temeljila se na dva zahtjeva: onom, da lov na crvene bandite “mora biti isti kao u svakom lovu”, s tim što ulovljene treba “zatvarati u kaveze” i, bez obzira na to što više nemaju oružje, stijeljati; i onom, da svako naselje u Crnoj Gori u kome se “pronađe oružje koje nije prijavljeno” treba “sravniti sa zemljom”, a njegovo “stanovništvo ostaviti bez namirnica”. Na nužnost upravo takvog odgovora upućivala je i naredba njemačkog komandanta Kajtela od 18. marta 1943. godine, u kojoj se kaže da “na podmukle postupke bandita i njihovih pomagača” treba oštro odgovoriti, tako da su komandanti divizija ovlašćeni da narede da se zarobljenici i stanovnici iz redova takvih “na području borbe strijeljaju”.

Treći čvor, da bi bio sasvim razvezan treži od bućeg istraživača ubjedljivu dopunu, makar sa jednim ili dva primjera izvan Cetinja i Danilovgrada, budući da istoričari do sada nijesu okrili druge podatke van onih koje ćemo ovdje navesti, a vjerovatno ih je bilo. Podaci te vrste do sada otkriveni, naime, govore sljedeće:

a) da su Italijani već sjutradan po izbijanju narodnog ustanka započeli svoj “krvavi pir” po Crnoj Gori, nemilosrdno se iživljavajući nad protivnicima svoje strahovlade kojih su se domogli, a to znači jula 1941. godine, ni krive ni dužne, „sasjekli i iskomadali Milutina Ivanovića, radnika sa Cetinja, dok su Milutina S. Markovića izmasakrirali kundacima i noževima“;

b) da je okupator samo par dana nakon izbijanja ustanka donio odluku o masovnim odmazdama, a prvo grupno strijeljanje “crvenih”, zdušno podržan od svojih domicilnih saradnika, izvršio 31. jula 1941. godine u blizini Cetinjskog manastira, su strijeljani Božo Jovanović, Luka Perović i Luka Jovanović;

c) da 7. avgusta 1941. godine na Čekanju (u blizini Cetinja) strijeljano jedanaest bratstvenika Kustudića iz lovćenskog sela Majstori;

d) da je sredijinom avgusta 1943. godine u selu Bjeloši (kod Cetinja), strijeljano 15 od 45 rodoljuba iz Bjelopavlića, dovedenih na Cetinje nekoliko dana ranije;

e) da su Talijani, svoj vojnički poraz na Jelinom dubu, „osvetili“ 18, 19. i 21. oktobra, strijeljanjem pedeset Biočana.

Tome nasuprot, prva žrtva izvan ratnih sukoba pripadnika ustaničkog pokreta i Italijanskih osvajača, odnosno njihovih domaćih pomačača, pala je tek 19. avgusta u Danilovgradskom srezu.

Rasplitanje četvrtog Gordijevog čvora za virtuelnog istraživača bilo bi najteže, i to najviše zbog toga što kad bi krenuo da se njime bavi, ne bio u stanju da otkrije gdje je “zatureno”, ko ga krije i što s njim smjera. Da podsjetimo, radi se o sadržaju teksta, objavljenog prije dvadeset godina, koje snažno vodi zaključku da Crna Gora, zahvaljujući svojstvima svoje vlasti tokom tzv. perioda socijalizma, ne može da bude, i nije, ništa drugo i više, do “lijeva greška”. Dio tog teksta, naime, glasi: “Činjenice da su KPJ i njen rukovodeći sloj bili politička elita sastavljena od robijaša koji su težili totalitarnom sistemu, delegitimisale (su) pred civilizacijskim dostignućima njihove napore da preuzmu rukovodstvo u društvu”;

– “umjesto akademskog, zatvorski kor je upravljao partijom, a on nije imao mogućnosti ni sposobnosti da se uhvati u koštac sa društvenim problemima, jer nije imao potrebna znanja za tako ozbiljan posao”;

– “s obzirom da je zastupala principe revolucionarnog terora razumljivo je zbog čega je KPJ između parlamenta i pendreka Žieljela da preuzme ovo drugo”;

– “u tom sistemu revolucionarne pravde najpopularnija je bila kazna smrti ‘po kratkom postupku’ i to najčešće strijeljanjem…”;

– “za jugoslovenske komuniste sve se svodilo na silu i upravljanje putem direktiva i zbog toga oni do 1941. godine nijesu dali nikakav teoretski doprinos komunističkoj ideji”;

– “Broz je bio, kako to kaže Fransoa Fire, militantni staljinista”;

– “ideologija jugoslovenskih komunista je bila primitivna mješavina parola boljševizma, slabog razumijevanja komunizma, niskih političkih strasti i kulturne zaostalosti; ona je bila varvarska, vancivilzacijskog opusa, i predstavljala je diskontinuitet u razvoju društva”.

Za ovaj tekst svi znaje i svi o njemu ćute. A, tekst radi… I već je odradio… makar toliko što je Crnu Goru odvojio od sebe same. Što iza toga slijedi, niko ne zna. I ne brine, pomirena s tim da je to posao drugih.