O nezavisnosti

Piše: Slobodan L. Jovanović

Mada gledam „oslobođenu“ državnu televiziju Crne Gore na nivou ekcesa, nakon proslave na cetinjskom Dvorskom trgu 16-godišnjice obnove nezavisnosti, odgledah, bolje reći odslušah, emisiju sa plejadom raznih sagovornika na temu rekapitulacije učinaka potonjih šesnaest godina. Dosta kritičkih nota na račun vlasti koja je izborila nezavisnost, uobičajenih fraza o korupciji, kriminalu, propalim „gigantima“ crnogorske privrede, ličnim interesima koji su zatomili državne, odgovornosti vlasti za podjele, nacionalne, vjerske, … Bješe tu i bisera tipa kako je trebalo u uglu sadašnje državne zastave uglaviti trobojku, navodno kakva je bila u doba kralja Nikole I (???), te skratiti stihove koje je navodno dodao Sekula Drljević, kao spasonosno rješenje koje bi spriječilo nacionalne podjele kakve danas imamo i da bi tada jedan dio građana, koji se protivio obnovi nezavisnosti, tako prihvatio Crnu Goru kao svoju državu. Mašala!

Bilo bi neobjektivno ne pripisati odgovornost vlasti, čiji je stožer činila DPS, za mnogo toga učinjenog i neučinjenog, ali, što reće jedan moj prijatelj, prije će biti da je DPS sišao sa vlasti zbog onog dobrog što je učinio, čega nije malo, nego zbog onoga što je propuštio da uradi. Zanimljivo je da su svi sagovornici, sa jedne i sa druge strane političkog spektra, potpuno ignorisali objektivne okolnosti, ogroman uticaj spolja na Crnu Goru i, u svakoj iole ozbiljnoj raspravi, nezaobilaznu ulogu Crkve Srbije. Sklon sam da tvrdim da je upravo Crkva Srbije temelj svega neuspješnog i lošeg što se dešavalo Crnoj Gori proteklih nešto više od tri decenije. Najveći problem Crne Gore jesu i, plašim se, biće nacionalne podjele u okviru jednog te istog istorijskog habitusa koji tu istu istoriju posmatra različito, a prečesto i selektivno i van vremenskog okvira. Bez ikakve sumnje uloga Crkve Srbije je tu neprikosnovena, jer, kako i sami pripadnici srpskog naroda za sebe tvrde, Crkva Srbije je temelj srpskog bića. A nacionalne i vjerske podjele su determinisale političku realnost u kojoj se biralo protiv, a ne za i u kojoj se nijesu uspostavili kriterijumi meritokratije, već su se na nacionalnim podjelama, populizmu, demagogiji i širenju loših emocija dobijali glasovi. U tome su prednjačile partije sa velikosrpskim predznakom i one koje su se ukrivale da to nijesu. Iako se DPS optuživao kao procrnogorska partija, bojim se da se mnogi Crnogorci ne bi složili sa time i da je DPS upravo bio najgrađanskija stranka u Crnoj Gori po svom sastavu i odsustvu jasne nacionalne politike. Jedini razlog zbog kojeg je DPS optuživan da je procrnogorski od prosrpskih partija je što nije bio dovoljno srpski.

Oni koji vole da prebiraju po arhivama i starim dokumentima znaju da je između dva svjetska rata nacionalni identitet u današnjoj Ś. Makedoniji bio vrlo lomljiv. Veliki broj Makedonaca se, pod uticajem važeće doktrine iz Beograda i Sofije izjašnjavao ili kao južni Srbi, ili kao potomci Bugara, a nije bio zanemarljiv ni broj autentičnih Makedonaca, sa sviješću o svojoj posebnosti. Dolazile su delegacije i delegacije iz tadašnje „južne Srbije“ iz redova političara, poslovnih ljudi i drugih branši u Beograd da potvrde svoje srpsko porijeklo i nacionalnost, dok je, na drugoj strani, postojao izuzetno jak komitski pokret koji se borio za nezavisnost Makedonije. Za razliku od mnogih iz Crne Gore makedonski komunisti nijesu dvojili oko svog nacionalnog identiteta i predano su radili na uspostavljanju makedonske republike i nacije, njenih institucija i jezičke, kulturne i medijske prepoznatljivosti. Iako ni u poslijeratnoj republici Makedoniji broj religioznih nije bio impozantan, naprotiv, makednosko rukovodstvo je bilo dovoljno vidovito da shvati važnost crkvenog pitanja za budućnost Makedonije. Nakon silovitog povrata religije na balkanske prostore padom komunizma, Makedonci su samo još više učvrstili svoj nacionalni identitet, jedinstveni u privrženosti svojoj crkvi, bez obzira što je bila van kanonskog reda.

Nije zgoreg da se podśetimo kako je osnovana tzv. Ujedinjena srpska pravoslavna crkva Kraljevine SHS 1920. godine, ne ulazeći u problematične i nekanonske postupke u tom procesu, i od kojih pomjesnih crkava. Do pripajanja novostvorenoj Crkvi one su imale različit položaj: Beogradska, Karlovačka i Crnogorska arhiepiskopija bile su autokefalne, a status samostalnosti su imale dvije eparhije, Dalmatinsko – istrijska i Bokokotorsko – dubrovačka, koje su do tada potpadale pod upravu Bukovinsko – dalmatinske mitropolije. Pravoslavna crkva u Bosni i Hercegovini imala je status samoupravne (autonomne) crkve pod upravom Vaseljenske patrijaršije iz Carigrada. I pravoslavna crkva u tzv. Staroj Srbiji i Makedoniji, bile su pod upravom carigradskog Vaseljenskog patrijarha.

Kad već govorimo o arhivima, u arhivi današnje Crkve Srbije se nalaze i primjerci  ‘’Glasnika’’, Službenog lista srpske crkve, povodom proglašenja tadašnjeg mitropolita Srbije, Dimitrija Pavlovića, patrijarhom Beogradske patrijaršije, br. 1., g. I, od 1/14. od oktobra  1920. g. Śednica je održana u Beogradu 3.(16) septembra 1920. godine i na njoj je donesena odluka “Da se Njegovo Viskokopreosveštenstvo G. Dimitrije kao Arhiepiskop Beogradski i Mitropolit Srbije proglasi Patrijarhom Srpske crkve, i da se umoli G. Ministar Vera da ovu odluku unese u Minist. Savet i ishodi Kraljevski Ukaz”. U obrazloženju se kaže se „po odredbama svetih kanona osnivanje najviše crkvene oblasti u jednoj državi” „katedra prestonice” „podiže na najveći jerarhijski stupanj”.

Dalje se kaže “Tako pravilo 17. Halkidonskoga Sabora određuje da ‘razređenje crkvenih oblasti sledi razređenju državnom…’ “. I dalje: “Na osnovu takvih odredaba, podignuta je bila prosta episkopska katedra u Carigradu na stupanj Patrijaršije (3. pravilo I Carig. Sabora, 28. pravilo Halkidanskog i 36. pr. Trulskog Sabora) …Slično tome postupalo se i kod osnivanja nacionalnih autokefalnih oblasti u svima pravoslavnim državama. Tako su uzdignute katedre na stupanj autokefalne arhiepiskopije u prestonim  Srbiji, na Cetinju za crkvu u Crnoj Gori, u Bukureštu za Rumuniju, u Sofiji za Bugarsku, a u Rusiji dignut je arhijerejski presto druge prestonice u Moskvi na stupanj patrijaršije.’’

Vratimo iz dalje prošlosti na vremena disolucije Jugoslavije i što se događa stvaranjem nezavisnih država od bivših republika? Postavlja se pitanje zašto se isti princip koji je poštovan pri formiranju KSHS nije poštovao u novoj političkoj realnosti i nije se poštovalo pravilo koje pokojni sociolog religije, Mirko Đorđević, pojednostavljeno tumači – „nezavisna država, nezavisna crkva“? Zašto Vaseljenski patrijarh nije povratio nadležnost nad crkvenim oblastima nakon raspada Jugoslavije, koje je ustupio novostvorenoj Crkvi KSHS za pozamašnu sumu novaca i priznao status autokefalnim crkvama koji su imali prije navodnog dobrovoljnog ujedinjenja? Kako se to „sveta“ pravila, uspostavljena IV vaseljenskim saborom i potvrđena Tulskim saborom, selektivno upotrebljavaju? Istina je da kanoni propisuje saglasnost crkve iz koje se neka oblast izdvaja za takav čin, ali to pravo nije dato da bi se ucjenjivala neka crkvena oblast ili joj se osporavalo pravo na autonomnost, već da sve bude u skladu sa crkvenim jedinstvomi kanonskim ustrojstvom.

Vaseljenski patrijarh je iskoristio svoje pravo nedavno priznavši autokefalnost Ohridske arhiepiskopije, kao nasljednika drevne arheipiskopije kojom su u tim davnim vremenima upravljali Grci i Bugari. Pod upravom Ohridske arhiepiskopije su svoju autonomiju imale sve crkvene oblasti na našim prostorima, uključujući i Žičku i Pećku arhiepiskopiju. Iako Crkva Srbije Pećku arhiepiskopiju naziva „patrijaršijom“, zbog njenog nekanonskog uzdizanja od strane Dušana Silnog 1346. godine, njen takav status nikada nije priznat od same Vaseljenske patrijaršije, niti je bilo kojim aktom ukinuta nadležnost Ohridske arhiepiskopije nad njom.

Dakle, imamo situaciju da je Vaseljenski patrijarh (VP) priznao autokefalnost Ohridske arhiepiskopije, kao pomjesne crkvene oblasti na teritoriji današnje Ś. Makedonije, priznavši na mala vrata autonomnost crkve u Ś. Makedoniji, koju Makedonci zovu svojim nacionalnim imenom. Naravno, VP je ne naziva tim imenom jer se drži kanonskog pravila da je etnofilija jeres i da crkve nijesu nacionalne, već pomjesne. Iz istog razloga se Crkva Srbije naziva tim imenom, a ne kako to čine u njenom okrilju kao SPC. Stvorena je situacija u kojoj Crkva Srbije tumači na svoj način priznanje VP, a Makedonci na svoj. Crkva Srbije taj čin tumači tako da Makedonska crkva ostaje u okrilju tzv. SPC, sa unutrašnjom autonomijom, odnosno sa statusom kakav je imala umeđusobnim ugovorom i 1959. godine, po kojem srpski patrijarh daje saglasnost na izbor makedonskog episkopa, danas arhiepiskopa. Iako sumnjam da crkva u Ś. Makedoniji prihvata takav status i da ona sebe doživljava u punoj samostalnosti, njeni velikodostojnici su prihvatili priznanje Crkve Srbije, ne baveći se statusnim pitanjima i pristali na zajedničko sasluženje u Beogradu. Crkvi u Ś. Makedoniji je, naravno, cilj da uspostavi eklezijsko jedinstvo sa svim pravoslavnim crkvama, jer bi sukob sa Crkvom Srbije prouzrokovao novi rascjep u pravoslavlju oko priznanja njenog kanonskog statusa. Najvažnije im je da se crkva u Ś. Makedonije uvede u puni kanonski red, ostalo će doći samo po sebi.

Što to sve znači za Crnu Goru i njenu Crkvu? Crna Gora ima i istorijsko i kanonsko pravo na povratak crkvene autokefalnosti. Sramno pismo VP upućeno zvaničnicima crnogorske države iz juna 2019. godine se mora razjasniti sa Fanarima na licu mjesta, otvaranjem njihove arhive. Crkva Srbija, možda poučena makedonskim iskustvom, vodila je takvu kadrovsku politiku u Crnoj Gori da je preduprijedila bilo kakvu ideju o izdvajanju crnogorske crkve i povratak njene autokefalnosti. Postavljani su sve provjereni anticrnogorski i velikosrpski kadrovi, crnogorski manastiri su prenaseljavani isto takvim kadrovima iz BiH, Srbije i Hrvatske, … I to malo kadrova iz Crne Gore su zatrovani kroz bogoslovsko školovanje i praksu po drugim manastirima van Crne Gore. Čak i da su realne šanse projekta stvaranja tzv. jedinstvene crkve u Crnoj Gori, koji je kao ideja postojao u vrhu DPS-a, a koji bi bio najbliži kanonskom putu u povratku autokefalnosti crnogorske crkve uz priznanje VP, realnost je otišla toliko daleko da je to potpuna utopija. Niti će Crkva Srbije i njeni svještenici prihvatiti takvu soluciju, niti će oni ikada prestati da budu promoteri svetosavskog, velikosrpskog, klerofašističkog svetosavlja.

Crna Gora ne može biti nezavisna, posebno u odnosu na svog śevernog suśeda, a i od ruskog uticaja, ako Crkva Srbije u njoj zadrži moć i poluge koje trenutno ima u Crnoj Gori. Infantilna i ponižavajuća za ljudski um kampanja da se sakralno naslijeđe prepiše na instituciju druge zemlje, što je protivno i Ustavu Crne Gore i zakonima koji regulišu vlasništvo na nepokretnostima pravnih lica iz drugih zemalja, poznata pod sloganom „ne damo svetinje“ i masovnim i primitivnim litijama po Crnoj Gori, pokazala je svu podložnost velikog broja građana Crne Gore manipulacijama od strane Crkve Srbije. Tome je pomogla i nesposobnost tadašnjih vlasti da objasne svijetu da će crkve i manastiri i dalje služiti za vjerske obrede svih vjerskih zajednica, kao vrhunsko demokratsko pravilo koje ukida diskriminaciju po osnovu vjerskih ubjeđenja. Svako ko obećava simplifikovano rješenje crkvenog pitanja u Crnoj Gori običan je prevarant. Za takvo nešto mora postojati strpljenje, istrajnost, pamet i privrženost svojoj crkvi, bez obzira na mane koje su vidljive. Da su se vjernici Crkve Srbije bavili njenim manama, crkveni spor u Crnoj Gori ne bi postojao! Samo jačanje crnogorske crkve može pokrenuti procese u kojima će VP prihvatiti volju naroda i njegovo kanonsko pravo koje nam je nekanonski i sramno oteto prije nešto više od stoljeća potpisima dva člana Sinoda crnogorske crkve, od sedam, koliko ih je sinod imao. I od te dvojice, potpis mitropolita i arhiepiskopa crnogorske crkve, Mitrofana Bana, pod prijetnjom oružja, kako je to sam priznao na samrti engleskom izaslaniku, grofu de Salisu.