PRIVREDNICI IZ SRBIJE NASTAVLJAJU DA ULAŽU U CRNU GORU: Ekonomski interes ili dio „srpskog sveta”

Zategnuti politički odnosi između Crne Gore i Srbije posljednih godina ne utiču na ekonomsku saradnju između dvije države.

Srbija je i dalje glavni spoljnotrgovinski partner Crne Gore, jedan od vodećih investitora, a najveći broj turista iz te države dolazi na crnogorsko primorje.

Takođe, značajan broj građana Srbije ima stan ili kuću u Crnoj Gori, najviše na primorju, ali zvaničnih podataka o tome nema.

Privrednici iz Srbije odavno su zainteresovani za ulaganja u sektor turizma, nekretnina, energetike, posebno za Luku Bar, a u posljednje vrijeme i za kupovinu crnogorskih medija. Kupovina medija je izazvala zabrinutost kod dijela javnosti i EU, a u javnosti se sve češće čuju kritike da je sve dio projekta “srpski svet” čiji je cilj jačanje uticaja predsjednika Srbije Aleksandra Vučića u regionu. Iz Beograda to demantuju, tvrdeći da je riječ samo o brizi za građane srpske nacionalnosti u državama bivše Jugoslavije.

Vučić je krajem prošle godine u intervjuu Televiziji Vijesti rekao da želi da otvori fabrike na sjeveru Crne Gore i zaposli na stotine ljudi u većim gradovima, kao što su Bijelo Polje i Berane. Kazao je i da sa ponosom daje značajan novac srpskim organizacijama u Crnoj Gori zbog očuvanja pisma i srpskog jezika, ali da je pomagao i Crnogorcima i da je u Malom Iđošu uveo crnogorsku manjinsku stranku u lokalnu vlast.

Ekonomsko prisustvo Srbije je bilo izraženo u Crnoj Gori čak i za vrijeme DPS vlada koje su se deklarativno okretala ka Zapadu, ali su široko otvorile vrata i investitorima iz Rusije, bivših sovjetskih republika, Kine, Azerbejdžana… Od DPS-a, koji je u opoziciji od avgusta prošle godine, sada se čuje najviše kritika zbog interesovanja Srbije za ekonomsku saradnju sa Crnom Gorom.

Prema podacima Centralne banke Crne Gore (CBCG), od 2006. godine do septembra ove, ukupna ulaganja iz Srbije iznose više od 600 miliona eura, što tu državu svrstava među vodeće investitore u Crnoj Gori, odmah poslije Rusije, Švajcarske i Italije. Iako se veći dio investicija odnosi na nekretnine, značajna su ulaganja preduzeća iz Srbije u sektor turizma, telekomunikacija, energetike, medija…

Od bivših jugoslovenskih republika u Crnu Goru je, poslije Srbije, najviše investirala Slovenija – oko 386 miliona eura od 2006. do septembra ove godine. U tom periodu je iz BiH stiglo oko 140,8 miliona eura investicija, a iz Hrvatske 104,8 miliona eura.

Godinama su turisti iz regiona najbrojniji na crnogorskom primorju, a ove godine su “izvukli” sezonu. Prednjačili su gosti iz Srbije koji su, prema podacima Monstata, za deset mjeseci ove godine ostvarili oko 700 hiljada noćenja, što je više u odnosu na 2019. koja se smatra rekordnom. Te godine su, prije kovid krize, turisti iz Srbije ostvarili pola miliona noćenja.

Crna Gora je država visokozavisna od uvoza, a najviše robe uvozi iz Srbije, ali i izvozi najviše u tu državu. Prema podacima Monstata, prošle godine je uvoz bio vrijedan oko 1,5 milijardi eura, od čega iz Srbije više od 300 miliona.

Iz Srbije Crna Gora najviše uvozi meso i mesne prerađevine, mliječne proizvode i jaja, žitarice, stočnu hranu, pića, proizvode od drveta, električne mašine… U Srbiju se iz Crne Gore najviše izvoze farmaceutski proizvodi, mineralna goriva, aluminijum, alkoholna pića i meso i mesni proizvodi.

Prema podacima Privredne komore Srbije (PKS) za devet mjeseci ove godine, spoljnotrgovinska razmjena između dvije države iznosila je 641,2 miliona eura, što je povećanje od 18,8 odsto u odnosu na prošlu godinu.

”Izvoz u Crnu Goru iznosio je 591,3 miliona eura, što je 19,4 odsto više u odnosu na isti period 2020. godine. Uvoz iz Crne Gore veći je 12,5 odsto u odnosu na isti period 2020. godine i iznosio je 49,9 miliona eura”, rekao je za CIN-CG Aleksandar Radovanović, rukovodilac Centra za regionalnu saradnju PKS.

Podsjeća da iz godine u godinu ekonomska saradnja između Srbije i Crne Gore bilježi kontinuirani rast, a očekuje da će u narednom periodu biti uspostavljen i platni promet.

Radovanović kaže da je u 2020. godini 6.002 preduzeća iz Srbije ostvarilo spoljnotrgovinsku robnu razmjenu sa Crnom Gorom, od čega je 5.395 samo izvozilo, 270 uvozilo, dok je 337 privrednih subjekata ostvarilo spoljnu trgovinu u oba smjera.

”Perspektivni sektori za širenje saradnje su sektor prehrambene industije, naročito industrija mesa, plastike, kao i industrija namještaja i automobila”, naveo je Radovanović.

Da je i crnogorska strana zainteresovana za unapređenje ekonomske saradnje sa Srbijom, pokazuje i odluka nove Vlade da ponovo formira Mješovitu komisiju za ekonomsku saradnju između dvije države.

Kako je objašnjeno u dokumentu, riječ je o “propisanoj obavezi” proistekloj iz sporazuma koji su dvije države potpisale 2009. godine, a od tada su održane samo dvije sjednice Mješovite komisije.

Iz Ministarstva za ekonomski razvoj za CIN-CG su kazali da je u toku definisanje termina za održavanje treće sjednice komisije.

”Prvobitno je bilo dogovoreno da se ista održi krajem oktobra 2021. godine u Podgorici, ali je zbog zdravstvenog stanja srbijanske kopredsjednice održavanje Mješovite komisije komisije odloženo”, rekli su iz Ministarstva i potvrdili da politički odnosi ne utiče na ekonomske.

Oko dvije hiljade preduzeća u vlasništvu državljana Srbije

Prema podacima koje je CIN-CG dobio iz Centralnog registra privrednih subjekata, u Crnoj Gori je oko 2,3 hiljade preduzeća u vlasništvu državljana Srbije.

Najpoznatije srpsko preduzeće u Crnoj Gori je M:tel, koji je u Crnoj Gori počeo da radi u julu 2007. Tada je bio u vlasništvu Telekoma Srbije i holandske kompanije “Ogalar” čiji je vlasnik biznismen iz Srbije Miroslav Mišković.

Miškovićev udio od 49 odsto kupio je u februaru 2010. M:tel BiH, u većinskom vlasništvu Telekoma Srbije, za deset miliona eura.

Sredinom 2017. crnogorski mediji objavili su da je Elektroprivreda Srbije (EPS) zainteresovan za kupovinu 41,7 odsto akcija koje je u Elektroprivredi Crne Gore (EPCG) imala italijanska firma A2A. Godinu kasnije, akcije je od A2A otkupila Vlada Crne Gore i EPCG je danas 88,12 odsto u vlasništvu države.

Nakon izbora i raspodjele funkcija, predsjednik Borda direktora EPCG postao je funkcioner Demokratskog fronta Milutin Đukanović, kojeg je premijer Zdravko Krivokapić u junu ove godine optužio da je mimo Vlade pregovarao o prodaji EPCG, što je Đukanović demantovao.

Takođe, kako je objavila bivša vlast u julu 2019, idejni projekat za HE “Komarnica” EPCG radi sa EPS-om shodno Ugovoru o zajedničkoj poslovno-tehničkoj saradnji.

Elektromreža Srbije (EMS), kompanija u vlasništvu države Srbije, posjeduje udio od oko 15 odsto u većinski državnom Crnogorskom elektroprenosnom sistemu (CGES). EMS je deset odsto akcija CGES-a kupio prije pet godina na Montenegroberzi za 13,9 miliona eura, a još pet odsto ove godine za sedam miliona eura. Time je EMS dobio mjesto u Odboru direktora CGES-a i pravo učešća u odlučivanju.

Hidroelektrana “Piva” je od puštanja u pogon 1976. radila u elektroenergetskom sistemu Srbije, shodno ugovoru o razmjeni energije između dvije elektroprivrede, a ugovor je raskinut 2014.

Srbija je sa Republikom Srpskom 2020. godine potpisala zajedničku izjavu o izgradnji tri hidrocentrale u gornjem slivu rijeke Drine na istočnoj granici BiH i Srbije – “Buk Bijela”, “Foča” i “Paunci”. Za učešće u gradnji HE “Buk Bijela” prvobitno je bila zainteresovana i bivša crnogorska vlast, ali je nakon protivljenja dijela javnosti i civilnog sektora, odustala 2004. godine kada je u Skupštini izglasana Deklaracija o zaštiti rijeke Tare.

Od poznatijih srpskih preduzeća na crnogorskom tržištu prisutni su MK grupa Miodraga Kostića (posjeduje udio u Budvanskoj rivijeri i Svetom Stefanu), zatim Kon Tiki Travel, Trivit, Mona, Legend, Meridianabet, Turističko naselje “Sveti Marko” Tivat…

MK grupa je u maju ove godine saopštila da su njene članice na berzi od Stratexa kupile 12,1 odsto akcija Budvanske rivijere za oko sedam milliona eura. Ovom transakcijom je MK grupa udio u toj kompaniji povećala na 28,7 odsto. Kostić posjeduje hotele i u Srbiji, Sloveniji i Hrvatskoj.

Kostićeva AIK banka posjeduje i 19,98 odsto u preduzeću “Sveti Stefan hoteli”, na koju su u katastru upisani hoteli “Sveti Stefan” i “Miločer”, a koji su dati u zakup kompaniji Adriatic properties. Preduzeće “Sveti Stefan hoteli” su 2019. godine izdvojeni iz Budvanske rivijere nakon restrukturiranja te većinski državne hotelske grupe. Izdvajanje je urađeno uz proporcionalnu podjelu akcija akcionarima – Vladi, AIK banci i Stratexu koji u Budvi na Zavali razvija projekat “Dukley Gardens”, a čiji je predsjednik Nil Emilfarb.

Sveti Stefan je prvi put dat u zakup 1992. godine i to na pet godina srpskom bankaru Jezdimiru Vasiljeviću, poznatijem kao gazda Jezda, vlasniku nekadašnje piramidalne štedionice Jugoskandik, kasnije osuđenom za prevaru i utaju poreza.

Takođe je na ostrvu Sveti Nikola kod Budve 1997. godine srpski biznismen Nenad Đorđević kupio najveću parcelu, od 45 hektara. Cijena po kojoj je nekadašnji potpredsjednik Jugoslovenske ljevice (JUL) i vlasnik lanca trgovina BTC postao vlasnik dijela ostrva nije poznata. Taj dio 2007. godine od Đorđevića kupuje biznismen iz Srbije Stanko Cane Subotić, koji se sa aktuelnim crnogorski predsjednikom Milom Đukanovićem 2008. godine našao na optužnici italijanskih vlasti zbog šverca cigareta, ali je Subotić oslobođen optužbi, dok se od optužnice protiv Đukanovića odustalo.

Subotić, kojem je i u Beogradu suđeno zbog šverca cigareta, ali je oslobođen optužbi, ostrvo kod Budve je 2017. godine prodao bivšem tajlandskom premijeru Taksinu Šinavatri, kojem je bivša vlast dala crnogorsko državljanstvo.

Zapadne partnere brine prodaja medija

Zapadni partneri već duže upozoravaju na uplitanje Srbije u unutrašnje stvari Crne Gore, a u posljednje vrijeme ih posebno brine da bi se uticaj te države mogao proširiti kroz kupovinu crnogorskih medija.

To pitanje je aktuelizovano na sjednici Spoljnopolitičkog odbora Evropskog parlamenta (AFET) 26. oktobra, kada je raspravljano o situaciji u Crnoj Gori.

Direktor Službe za vanjske poslove EU Marko Makovec rekao je na sjednici da imaju naznake da Rusija uveliko utiče kroz određene političke stranke, “a sve više se upliće susjedna Srbija, posebno kroz kupovinu medija”.

Prema podacima Agencije za elektronske medije, od četiri televizije sa nacionalnom pokrivenošću, dvije nijesu crnogorske, a uskoro neće biti ni treća. TV Prva je u vlasništvu srpskog biznismena Srđana Milovanovića, vlasnik Nove M je Junajted Media, u vlasništvu međunarodnih investicionih grupa, koja bi uskoro trebalo da postane većinski vlasnik Televizije Vijesti, novina i portala, jer je nedavno potpisano pismo o namjerama za ulazak u partnerstvo.

Iako se u posljednje vrijeme iz Demokratskog fronta čuju kritike da su “Vijesti sada Vesti”, aludirajući na srpsko vlasništvo, u grupaciji Junajted Media je dominantno strani kapital. Ako dođe do dogovora sa Vijestima, vlasnički odnos će biti 51:49, a uređivačka politika ostaće u nadležnosti dosadašnjih suvlasnika. Junajted Media posjeduje i značajan broj medija u regionu, prepoznatih po profesionalnom radu.

Krajem septembra je na crnogorskom tržištu počela da radi i Adria TV (nekadašnja A1 TV, odnosno Atlas TV, odbjeglog biznismena Duška Kneževića) u vlasništvu preduzeća Adria Management Services, čiji je osnivač, prema podacima iz Centralnog registra privrednih subjekata (CRPS), Bratislav Stoiljković. Adria Managment Services je početkom ove godine preuzeo hercegnovski Radio Jadran.

U vlasništvu srpskih državljana je još nekoliko radio stanica u Crnoj Gori (Hit, TDI, Radio S, Play), dok je veći broj internet portala koji zastupaju interese Srbije u Crnoj Gori, ali njihovo vlasništvo, zbog neuređenosti tržišta, nije transparentno.

Iz EU za CIN-CG kažu da pomno prate slobodu izražavanja i medija i pluralizam u okviru procesa pristupanja, a iz Ambasade SAD poručuju da vlast treba da obezbijedi da vlasništvo nad medijima bude transparentno, kako bi javnost bila potpuno upoznata ko stoji iza uticajnih medija.

Iz Ambasade Velike Britanije rekli su da brinu o tome da li postoji dovoljno pluralizma na medijskoj sceni Crne Gore.

Šef Medijskog savjeta za samoregulaciju Ranko Vujović upozorava da u najvećem dijelu novi vlasnici medija dolaze iz istog političkog centra sa jedinom idejom da ostvare političku korist preko svojih medija.

”Istinito, tačno i objektivno informisanje građana njih jednostavno ne interesuje. Zato su to veoma opasne pojave i za našu medijsku scenu i za razvoj medija i demokratije u Crnoj Gori”, rekao je Vujović za CIN-CG.

Pomažu da se Crna Gora suoči sa neprikladnim miješanjima

Portparol EU za spoljnu politiku i bezbjednost Peter Stano za CIN-CG kaže da je posljednjih godina EU pojačala saradnju sa partnerima sa zapadnog Balkana, uključujući Crnu Goru, na polju otpornosti, sajber bezbjednosti i strateškoj komunikaciji kako bi ih bolje opremila da se suoče sa neprikladnim miješanjima.

Podsjeća da se sloboda izražavanja i medija i pluralizam pomno prate u okviru procesa pristupanja, uključujući godišnje izvještaje o napretku.

U novom Izvještaju EK o Crnoj Gori, objavljenom 19. oktobra, preporučuje se da se u narednom periodu Crna Gora fokusira na usvajanje zakona kojim bi se obezbijedila nezavisnost medijskog sektora od političkog uticaja.

Šefica Odjeljenja za medije i kulturu u Ambasadi SAD u Podgorici Nikol Galager za CIN-CG kaže da crnogorske vlasti i medijski regulatori treba da osiguraju da rad medija bude usklađen sa postojećim propisima koji, u nekim slučajevima, propisuju određeni procenat vlastitog proizvedenog ili lokalnim temama posvećenog medijskog sadržaja.

”Vlasti bi takođe trebalo da obezbijede da vlasništvo nad medijima bude transparentno, kako bi javnost bila potpuno upoznata sa tim koje poslovne, političke i druge moćne osobe stoje iza uticajnih medija. Dezinformacije i poluistine će nesumnjivo nastaviti da kruže Crnom Gorom, ali one će biti uspješne samo u onoj mjeri u kojoj društvo bude slabo i podijeljeno”, kazala je ona.

Iz britanske Ambasade za CIN-CG su kazali da ključni problem u vezi sa vlasništvom nad medijima bilo gdje u svijetu nije u tome ko ih posjeduje, već koliki udio medija može posjedovati jedna grupa. Kažu da rade sa medijima u Crnoj Gori na jačanju medijskog pluralizma, koji im je osnovna briga.

Srpske vlasti mogu uticati na važne događaje

Profesor Univerziteta u Beogradu i bivši državni sekretar u Vladi Srbije Ivan Videnović smatra da bi, u načelu, proširenje bilo kog slobodnog biznisa na region trebalo da bude pozdravljeno.

”Kako, međutim, u medijskoj sferi u Srbiji već odavno nema slobodnog biznisa, što je dovelo do monolitnog jedinstva srpske medijske ponude na nacionalnim frekvencijama u podršci aktuelnoj vlasti, opravdana je bojazan da će ova proširenja biti iskorišćena za dodatno širenje uticaja srpskih vlasti na crnogorsko javno mnjenje”, rekao je Videnović za CIN-CG.

Kaže da posebno onespokojava to što ni drugi privatni operateri, koji u Srbiji slove za bliske opoziciji, nemaju nimalo drugačiju uređivačku politiku kada su u pitanju važne crnogorske teme kao što su popis, izbori ili djelovanje SPC u Crnoj Gori.

Koordinator za razvoj u Centru za građansko obrazovanje (CGO) Damir Nikočević za CIN-CG kaže da interes velikih korporacija jeste u ukrupnjavanju vlasništva nad medijima, uvezivanju medija i zaokruživanje prostora zapadnog Balkana.

Upozorava ipak da se tu ne smije isključiti ni politički interes vlasnika, posebno struktura bliskih predsjedniku Srbije Aleksandru Vučiću koji kupovinom i osnivanjem medija u Crnoj Gori, širi svoj uticaj na aktuelne političke i društvene prilike u zemlji.

”Takva ulaganja nisu isplativa, rijetki od tih medija su održivi, ali jasno je da pojedini mediji ne postoje da bi stvarali kvalitetan program i radili u interesu javnosti – već da bi bili oglasna tabla i propagandni punktovi određenih političkih lidera”, objašnjava Nikočević.

Dodaje da je crnogorsko tržište prezasićeno medijima, što je pokazalo istraživanje CGO.

Od Pinka do Adrije

Pink M je bila prva televizija u srpskom vlasništvu u Crnoj Gori, a program je počela da emituje 2002. Prema navodima tada opozicionih partija, njen signal nelegalno je pušten preko repetitora sa krova zgrade RTCG.

Vlasnik Pinka je Željko Mitrović kojeg dio javnosti u regionu kritikuje da je medijsku kuću osnovao da bi služio režimu Slobodana Miloševića, a uspio je da bude blizak sa svakom vlašću nakon Miloševića.

U maju ove godine Centar za istraživačko novinarstvo Srbije (CINS) objavio je da je firmama Željka Mitrovića reprogramiran poreski dug od 35,6 miliona dinara i da je tako “vlast nagradila Pink za lojalnost” i to nije prvi put.

U oktobru 2018. Pink M je, nakon što ga je kupila Junajted media grupa, postao Nova M.

Osnivač Junajted Media grupe, kablovskog i medijskog operatera čije je sjedište u Luksemburgu, jeste biznismen Dragan Šolak kojeg povezuju sa jednim od lidera opozicije u Srbiji Draganom Đilasom. Đilas je to demantovao više puta.

Međunarodna investiciona grupa BC Partners je u martu 2019. za 2,5 miliona eura kupila većinski udio u Junajted grupi od investicionog fonda KKR sa sjedištem u Njujorku, pri čemu je KKR zadržao manjinski udio.

Junajted media grupa pokriva tržište Srbije, BiH, Makedonije, Crne Gore, Hrvatske i Slovenije. Osim televizija N1 i Nova, oni su vlasnici dnevnog lista “Danas”, zatim bugarskog Telegrafa, nedjeljnika Politika…

Prva Televizija počela je u Crnoj Gori da emituje program 2014. godine i bila je u vlasništvu grčke Antena grupe. Grci su Prvu TV krajem 2018. godine prodali srpskom biznismenu Srđanu Milovanoviću. Milovanović je vlasnik Televizije Kopernikus u Srbiji, koja je dospjela u centar pažnje pred izbore 2012. godine kada je kompanija “Sens marketing”, bliska Vučićevoj Srpskoj naprednoj stranci (SNS), zakupila osam sati programa na jednom od Kopernikusovih kanala da bi pravila sopstveni televizijski program “Svet plus info”. Milovanovićev brat Zvezdan bio je povjerenik SNS-a za Niš. Ostavku je podnio u maju ove godine.

Vlasnik Adria TV, Bratislav Stojiljković pominjan je u medijskim izvještajima o incidentu uoči lokalnih izbora u Nikšiću, kao prijatelj Nove srpske demokratije i Andrije Mandića. Tada je policija pretresala automobile u kojima je sa srpskim državljanima – rukometašom Vladom Mandićem i Aleksandrom Jokićem, bio i poslanik Demokratskog fronta Milo Božović.

Vlasnici Prve i Adria TV nijesu odgovorili na pitanja CIN-CG zašto su odlučili da prošire biznis na Crnu Goru, s obzirom na to da se radi o malom tržištu i kako se bore sa konkurencijom.

U Crnoj Gori je prisutan i portal Mondo. Prema podacima iz registra medija Agencije za privredne registre od februara 2019. godine, vlasnik portala Mondo je zvanično Igor Žeželj, posredstvom firme Mondo Inc. Portal Mondo.rs je 2004. godine osnovao Telekom Srbije.

Mondo Inc je kupila i kompaniju Adria media grupa, što je u dijelu javnosti otvorilo sumnju da je Telekom neformalni vlasnik i izdavača tabloida “Kurir” i drugih izdanja Adria media grupe, što iz Adria grupe demantuju.

Neophodna ulaganja u zajedničku infrastrukturu

Iz Ministarstva za ekonomski razvoj kažu da je pandemija potvrdila potrebu za regionalnim povezivanjem, integracijama i zajedničkim nastupom na trećim tržištima u sferama trgovine i turizma u kojima postoji kompatibilnost interesa između Srbije i Crne Gore.

”U narednom periodu treba raditi na kreiranju što boljih uslova za razvoj spoljnotrovinskih odnosa, turističkih potencijala i ekonomskog prosperiteta”, kažu iz Ministarstva.

Prostor za dalje unapređenje saradnje sa Srbijom vide u oblasti turizma i smatraju da su neophodna i ulaganja u zajedničku infrastrukturu.

”Završetak dionice auto-puta Podgorica-Mateševo i valorizacija postojećih kapaciteta Luke Bar će dati dodatni impuls razvoju trgovinske razmjene između naše dvije zemlje”.

CIN-CG