BALKAN I DRUGI SVJETSKI RAT: Zašto je Jasenovac propuštena prilika za pomirenje

Sedamdeset i šest godina po oslobođenju logora smrti Jasenovac, ova tema je i danas jedna od najspornijih u srpskoj i hrvatskoj javnosti. Jasenovac – najveći logor smrti na Balkanu iz doba Drugog svjetskog rata – i dalje predstavlja jednu od najspornijih tema u odnosima Srbije i Hrvatske, iako je od 22. aprila 1945, kada je oslobođen, prošlo tačno 76 godina.

U ovom logoru, koji je na teritoriji tadašnje Nezavisne Države Hrvatske postojao između 1941. i 1945. godine, najviše je bilo zatočenih Srba, potom Roma, Jevreja, Hrvata i zarobljenika drugih nacionalnosti koje je ovaj režim smatrao nepoželjnima, pokazuju podaci Memorijalnog muzeja spomen-područja Jasenovac.

Godinama su se vodile rasprave oko broja žrtava – u hrvatskoj javnosti pominjane su mnogostruko manje, a u srpskoj mnogostruko veće cifre.

Usljed činjenice da je većina istorijskih dokumenata o Jasenovcu uništena, moguće samo okvirno procijeniti broj žrtava od 80.000 do 100.000 ljudi, objašnjavaju stručnjaci.

Koliko se o Jasenovcu zna izvan granica Balkana?
Jedan od razloga što su se istoričari u svijetu malo bavili Jasenovcem je “oskudnost istorijskih izvora” o ovom logoru, smatra Alisa Ilič, kanadska istraživačica i master istoričarka.

“Mnoge dokaze o ovom logoru smrti su na kraju rata uništile ustaše, pojedina dokumenta su uništena devedesetih ili su čuvana u takvim uslovima da su vremenom pretrpjela oštećenja”, objašnjava Ilič, autorka rada iz 2012. godine posvećenog načinu na koji je Jasenovac u Srbiji i Hrvatskoj predstavljen u javnom prostoru.

I doktorka Debra Hil, profesorka Državnog univerziteta Arizone, potvrđuje da je “malo ljudi van Balkana uopšte čulo za Jasenovac”.

“U svijetu se najviše pažnje posvećuje zločinima i genocidu nad Jevrejima koje su počinili nacisti, što je razumljivo kada se u obzir uzmu razmjere tih zločina”, kaže Nil, koja je doktorku disertaciju posvetila izučavanju uloge Jasenovca za nacionalni identitet Srba i Hrvata nakon raspada Jugoslavije.

Nil dodaje da su “složenost Jasenovca – na čijem su čelu bili ustaše kao kolaboracionisti, a ne nacisti, i najbrojnije žrtve Srbi, a ne Jevreji, kao i mali broj istraživanja na ovu temu, doveli do toga da Jasenovac ostane na margini u globalnim studijama Drugog svjetskog rata”.

Takvoj situaciji je, kako primjećuje, doprinijelo i “dugogodišnje potiskivanje” Jasenovca kao teme u bivšoj Jugoslaviji.

“Jasenovac je, poslije Aušvica i Treblinke (logora u Poljskoj), bio najveći logor smrti u Drugom svjetskom ratu”, podsjeća dr Rafael Izraeli, penzionisani profesor Hebrejskog univerziteta u Jerusalimu.

Međutim, i sam Izraeli, autor knjige Logori smrti Hrvatske: Vizije i revizije 1941-1945 i predsednik Međunarodne komisije za stradanje Srba u Sarajevu koju je oformila Vlada Republike Srpske, za Jasenovac je saznao tek 2012. godine tokom naučne konferencije posvećene jasenovačkim žrtvama.

“Šetao sam područjem Jasenovca – ono je ogromno, po površini je veće nego Aušvic, gdje je pak ubijeno više ljudi”, objašnjava.

Osnovni istorijski podaci o Jasenovcu
• Logor je postojao od avgusta 1941. do aprila 1945. godine na teritoriji tadašnje NDH;
• Predstavljao je sistem od nekoliko logora, među kojima je bilo i dječijih;
• Ne postoje tačni podaci o broju ljudi koji su bili zatočeni u ovom Jasenovcu – veliki dio zarobljenika nikada nije bio evidentiran;
• Predsjednik SFRJ Josip Broz Tito zvanično nikada nije posjetio Jasenovac.

Kako se o Jasenovcu govorilo u bivšoj Jugoslaviji?

Nad memorijalnim centrom Jasenovac uzdiže se spomenik žrtvama fašizma, Kameni cvijet od armiranog betona, djlo arhitekte Bogdana Bogdanovića iz 1966. godine.

Put do spomenika popločan je željezničkim pragovima – ostacima “pruge kojom su transporti zatočenika stizali u logor”.

“Iz sjećanja na Jasenovac je u Jugoslaviji je namjerno izbrisana etnička dimenzija identiteta žrtava i počinilaca”, kaže profesorka Nil.

“Tako je zahtijevala politika bratstva i jedinstva predsjednika Josipa Broza Tita”, dodaje.

U novoj državi, podsjeća Ilič, Jasenovac je “kao mjesto nasilja koje su počinili hrvatski fašisti, a ne nacisti, bio prepreka ka postizanju bratstva i jedinstva”.

“Zato se o temi Jasenovca u (jugoslovenskoj republici) Srbiji razgovaralo kroz prigušeni šapat, a u Hrvatskoj je vladala odjekujuća tišina”.

Nil ocjenjuje da su “namjere jugoslovenskog rukovodstva bile dobre”, ali se, baš kao u poznatoj izreki, ispostavilo da su popločale put do pakla.

“Srbi su uskraćeni za priznanje da su propatili, a oduzeta im je i prilika za zacijele rane, a etnička dimenzija nije zaboravljena, niti je mogla biti izbrisana iz istorijskih dokumenata”, navodi ona.

To je, kako kaže, “samo odložilo” suočavanje sa ovim događajima, ali “nije moglo da ih u potpunosti potisne”.

Nil ocjenjuje da se “strategija pretvaranja da se Jasenovac nikada nije dogodio (na način na koji se dogodio) samo povećala šanse da se to pitanje u budućnosti aktuelizuje kroz nasilje umjesto kroz pomirenje”.

“Upravo se to i desilo devedesetih” godina 20. vijeka, zaključuje ona.

Procjene broja jasenovačkih žrtava koje su od početka osamdesetih figurirale u hrvatskom i srpskom dijelu tada jugoslovenske javnosti kretale su se od 30 hiljada, pa čak do 800 hiljada stradalih.

Ova javna debata je tokom prethodne četiri decenija ponovljena mnogo puta.

Izraeli ističe da je “na obje strane bilo pretjerivanja kada se govorilo o broju žrtava”.

“U Hrvatskoj je umanjivan, u Srbiji uvećavan”.

“Da u Jugoslaviji nisu postojale prepreke da se ovi zločini istraže, taj period istorije bi bio mnogo bolje dokumentovan, kao što je to slučaj sa Aušvicom”, ocjenjuje Izraeli.

On dodaje da se “često zaboravlja” na kampove koje je NDH na početku rata organizovala na ostrvu Pag i u Jadovnu, nedaleko od planine Velebit.

“Tu su između aprila i avgusta 1941. osnovani prvi logori smrti za Srbe, Rome i Jevreje, a ljudi iz tih logora su prebačeni u Jasenovac nakon što su kontrolu nad područjem gdje su se nalazili preuzeli Italijani”, objašnjava Izraeli.

Koliko je ljudi nastradalo u Jasenovcu?

Prema poimeničnom spisku žrtava, objavljenom na sajtu Memorijalnog muzeja Jasenovac uz ogradu da “nije konačan niti potpun”, istraživači su do sada identifikovali 83.145 žrtava.

Najnovije procjene Muzeja žrtava genocida u Beogradu pokazuju da je u Jasenovcu poginulo između 122 i 130 hiljada ljudi, rečeno je za BBC na srpskom iz ove institucije.

Muzej sjećanja na Holokaust Sjedinjenih Američkih Država procjenjuje da je u Jasenovcu nastradalo između 77 i 99 hiljada ljudi.

Centar “Simon Vizental” navodi broj “od najmanje” 100.000 nastradalih.

“Propuštena prilika”

Dok je Njemačka, iz koje je potekla fašistička ideologija koja je uvukla Evropu u rat, uložila velike napore u suočavanje sa sopstvenom prošlošću, ta politika je na Balkanu izostala, smatra Nil.

Ona ističe da se Njemačka “okrenula učenju istorijskih lekcija, da se tako nešto više nikada ne ponovi”.

“Nacistički zločini nisu korišćeni kao političko oružje niti za demonizaciju Njemaca, već se na njih gleda kao na proizvod ideologije i pokreta koji su se pojavili u određenom istorijskom trenutku i kontekstu, a ne kao djelo genocidnog njemačkog naroda”, objašnjava ona.

Uoči i tokom posljednje decenije 20. vijeka i raspada Jugoslavije, “srpski nacionalisti su devedesetih iskoristili Jasenovac za mobilizaciju Srba, govoreći o zloj prirodi hrvatskog naroda umjesto da ih razdvoje od ustaša”, ocjenjuje Nil.

“Hrvati su na to odgovorili sopstvenom retorikom, demonizujući Srbe.”

Ilič ocjenjuje da “etničke nacionaliste, koji su pobijedili u državama nastalim raspadom Jugoslavije, ne zanima istina”.

“Samo ih zanima da sebe vide kao žrtve, ali nikako kao zločince.”

Ilič podsjeća da je spomen-područje Jasenovac zatvoreno tokom ratova devedesetih, a ponovo otvoreno “tek 2005. godine”.

Hrvatska je te godine postala članica Međunarodne alijanse sjećanja na Holokaust (IHRA), prethodno priznavši genocid nad Romima kao “grupe koja je, uz Srbe i Jevreje, najviše propatila u NDH za vrijeme Drugog svjetskog rata”.

Iz Srbije su godinama upućivani zahtjevi da se potvrdi genocid počinjen nad Srbima u Jasenovcu, a u Hrvatskoj su mišljenja među istoričarima podeljena.

Jevrejske, hrvatske i druge žrtve ostale su po strani.

“Dok je Jasenovcu u hrvatskim muzejima posvećeno veoma malo pažnje, u Srbiji se ta tema pominje i tamo gdje istorijski ne pripada – recimo, na spomen-ploči na Starom Sajmištu (u Beogradu)”, dodaje Ilič.

Nil smatra da je u Jugoslaviji “propuštena prilika da narodi nauče istorijske lekcije”.

“Zato su bili nespremni za povratak nacionalističke politike i istorija se ponovila, stvarajući začarani krug nasilja.”

Za razbijanje tog kruga, smatra Nil, potrebna je “istorijska istina i suočavanje sa okolnostima koje su dovele do Jasenovca”.

“Kada se na Jasenovac bude gledalo kao na proizvod istorijskih okolnosti, a ne kao na zlo koje je počinio (hrvatski) narod, građani više neće moći da budu tako lak plijen destruktivnih nacionalističkih politika koje decenijama potresaju Balkan”, zaključuje ona.