JUGOSLAVIJA I ISTORIJA: Hej Sloveni, pjesma koja je bila više od himne

Kako je pjesma koju je omislio jedan slovački sveštenik postala rodoljubiva ratna himna južnih Slovena, a zatim i simbol ideologije socijalističke Jugoslavije.

Fudbaleri Jugoslavije dolaze u Hrvatsku da igraju međunarodnu reprezentativnu utakmicu tokom sedamdesetih godina prošlog vijeka.

Počinje himna, ali to nije Hej Sloveni, koju svi znaju. Slijedi masovni metež.

“To nije bio samo metež, tu je izbila ozbiljna tuča”, sjeća se istarski muzikolog Dario Marušić.

“Cijela tribina je jednoglasno vikala: Hoćemo Hej Sloveni.

“Nikome nije bilo jasno zašto se pušta neka druga himna, a ne ona koju je cijela socijalistička Jugoslavija znala.”

Marušić se ne sjeća protiv koga je Jugoslavija tada igrala, ali se sjeća bunta ljudi.

Odgovor na njihov bunt zapravo leži u priči o himni Hej Sloveni, koju su generacije učile u školi i pjevale.

Samo mali broj njih zapravo je znao da pjesma uopšte nije bila zvanična himna SFR Jugoslavije čak do 1977. godine.

“Ni mnogi istoričari to nisu znali”, kaže za BBC Srđan Cvetković, istoričar Instituta za modernu istoriju.

“Ona je ušla u kolektivno nesvjesno i sjećanje svih naroda u Jugoslaviji kao simbol jedne ideologije i države.”

Ova pjesma bila je potom i himna Savezne Republike Jugoslavije koju su Ustavom na Žabljaku formirale Srbija i Crna Gora, 27. aprila 1992. godine – prije 29 godina.

“Hej Slovaci”

Patriotska osjećanja navela su 1834. slovačkog svještenika Samuela Tomašika da napiše pjesmu dok je boravio u Pragu.

Podstaknut je bio, kaže muzikolog Marušić, poljskom pesmom koja je nastala u Italiji u 18. veku, koja je poslužila više kao inicijalna ideja za muziku.

“U Pragu se, kao i u Bratislavi i Zagrebu, tada više govorio njemački nego češki, slovački ili hrvatski”, kaže Marušić.

“Tomašik je bio nacionalista i pjesmu je nazvao Hej Slovaci, pokušavajući da ih ujedini, da shvate koje su nacionalnosti.”

Ipak, kako je imao ideju da pjesma okupi sve slovenske narode u borbi protiv germanskih okupatora, promijenio je naziv i riječi pjesme u Hej Sloveni.

“Kroz cjelokupnu istoriju 18. veka počinju da se tresu velika carstva, a zatim u 19. vijeku nastaje i nacionalizam, koji je tada doživljavan drugačije nego što na njega gledamo danas”, kaže istoričar  Cvetković.

“To je bio stepenik ili faza ka budućem ujedinjenu svih evropskih bratskih naroda.”

Pjesma je, dodaje Cvetković, namijenjena “rodoljubivim osjećanjima koje su gradili slovenski narodi”.

“Tako je nastao panslavizam, a pesma je puštana na Panslovenskom kongresu 1848. godine”, kaže istoričar.

Rat i Jugoslavija

Tokom Drugog svjetskog rata, pjesma je, kaže Cvetković, bila himna u Slovačkoj u periodu od 1939 do 1944. godine, u vrijeme marionetske profašističke republike.

Ipak, u ratnim vremenima, preuzeli su je i južni Sloveni.

Puštana je na Prvom zasijedanju Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ) u Bihaću 1942. godine, kao i na Drugom zasijedanju AVNOJ-a godinu dana kasnije u Jajcu.

Poslije rata, postala je svečana pjesma pa je 1945. godine svirana i na Ustavotvornoj skupštini zemlje.

“Kada je poslije rata nastala socijalistička Jugoslavija, sve himne koje su imale zasebne države, poput srpske Bože pravde i hrvatske Lijepa naša domovino, bile su previše rojalističke”, objašnjava Marušić.

“Zato je Hej Sloveni odabrana kao integralni momenat svih naroda koje je u tom trenutku inspirisala pobuna i ideologija komunizma.”

Od “Oj Iliri” do “Hej Hrvati”

“Hej Sloveni, jošte živi, duh naših djedova.”

Ova pjesma nije svuda u socijalističkoj Jugoslaviji pjevana tačno ovim riječima.

“Postojalo je nekoliko verzija himne”, kaže Marušić.

“Jedna verzija se zove Hej Hrvati, a postoji i ratna verzija pjesme u kojoj se pominju Staljin i Tito.

“U Istri je pominjana i verzija Oj Iliri.”

Svaki narod u državi imao je vlastitu verziju i zbog različitih jezika, pa je postojala verzija na srpsko-hrvatskom, ali i verzije dva narečja, slovenačka i makedonska.

Tako se, dodaje muzikolog, u jednoj od varijanti umjesto duha slovenskog pominje duh slovljanski.

“Mi u Istri smo imali i verziju na štokavskom, jer smo imali problem sa zvaničnom verzijom koja je imala neke arhaizme koje nismo razumjeli – poput jošte živi.

“To je bio famozni stih za koji nijesmo znali na šta se odnosi”, dodaje Marušić.

Hej Sloveni 

Hej, Sloveni, jošte živi

duh naših djedova.

Dok za narod srce bije

njihovih sinova.

Živi, živi duh slovenski,

živjeće vjekov’ma!

Zalud prijeti ponor pakla,

zalud vatra groma!

Nek se sada i nad namaburom sve raznese,

Stijena puca, dub se lama,

zemlja nek se trese!

Mi stojimo postojano

kano klisurine,

Proklet bio izdajica

svoje domovine!

“Mistični nacionalizam”

Tijana Adamović iz Beograda, koja ima 37 godina, pjesmu Hej Sloveni naučila je još u osnovnoj školi.

Znala je samo za jednu verziju i kaže da su je kao djeca uvek pjevali na svečanim događajima, kao i na dočecima sportista kada su se slavili njihovi uspjesi.

“Himna je imala neki polet”, kaže ona.

“I dan danas koristim izraz kano klisurine kada hoću da kažem da je neko istrajan i uporan ili kad je neko krupan.”

Darija Baćić iz Zagreba je nekoliko godina starija od Tijane, a pjesma ju je, kaže, uvek podsjećala na okupljanja izviđača u kojima je kao mala učestvovala.

“Bilo je tih zajedničkih kampovanja sa klincima iz drugih republika Jugoslavije i onda smo je svi pjevali”, kaže ona.

“Ne sjećam se da smo je različito pjevali, jedino neke riječi koje su Slovenci pjevali nisam razumela, mada nismo mnogo ni razmišljali o riječima.

“Nama je sjajno bilo što tu pjesmu svi znamo, kao i neke druge rok i pop pjesme koje su bile tada popularne u Jugoslaviji.”

Treba zaista znati da sve te verzije, napominje muzikolog Marušić, nisu toliko bile različite.

“Sve su zapravo pjevane sa istom idejom”, kaže Marušić.

“Himna je bila masovno prihvaćena u svim republikama jer je dočaravala novi panslavenski mistični nacionalizam.”

“Ljudi širom zemlje su je prihvatali totalno nekritički, po sistemu – zna se šta je himna.

“Neki čak nisu znali ni tekst, ali su je opet pjevušili”, kaže Marušić.

Još jedan razlog je, misli on, što su Sloveni najveća etnička grupa na ovom području i “pjesma je i jezički i etnički gledano bila obilježje toga”.

Brojni konkursi

Više od tri decenije, narodi SFR Jugoslavije pjevali su Hej Sloveni, a da nisu znali da pjesma zapravo nije zvanična himna njihove države.

“Tek poslije 1977. godine, pjesma je postala zvanična himna, a to mnogi uopšte nisu znali”, kaže istarski muzikolog.

Poslije Drugog svjetskog rata, država je mnogo puta raspisivala konkurs za zvaničnu himnu zbog nedostataka pjesme Hej Sloveni.

Svi konkursi za himnu SFR Jugoslavije

Prvi je bio 1946. godine, kada je pobijedila pjesma Čedomira Minderovića Himna FNRJ, koja se još zvala i Smjelo smo pošli iz mraka i strave. Smatralo se da je ona politički podesnija od Hej Sloveni jer neki državljani zemlje nisu željeli da se svrstaju pod zajednički identitet. Izabrana je i melodija i to anonimno, pa je autor ostao nepoznat.

Ipak, problem je bio da se uklopi tekst i melodija, pa je iste godine raspisan novi konkurs za muziku. Opet, problem je nastao u tome što nijedna nije imala borbeni polet mlade države i od Minderovićeve pjesme se odustalo.

Uslijedio je novi pokušaj 1959. godine, ali na konkursu nije ništa odlučeno. Kongres Saveza kompozitora izabrao je kompoziciju Nikole Hercigonje Novoj Jugoslaviji iz 1948. godine.
Mira Alečković je napisala tekst Svečana pjesma. Ni ova varijanta nije usvojena jer se smatralo da je pjesma vokalno previše zahtjevna, a kritika je bila i da se naziv Jugoslavija previše puta pominje. Pjesnikinja je odbila da promijeni refren pjesme, pa je i ovaj pokušaj bio neuspjeh.

Tokom 1960-tih bila su još dva pokušaja. Kompozitor Aleksandar Obradović je prilagodio drugi stav Pete Betovenove simfonije za himnu Jugoslavije i ta pjesma je izvedena na proslavi Dana Republike u Beogradu 1963. godine.

Kako ni ova pjesma nije prihvaćena, 1968. došao je treći konkurs, a nagradu je dobio Taki Hrisik, kompozitor iz Bitolja.

Šest godina kasnije, 1974. godine, raspisuje se i konkurs za tekst, koji ni poslije dva naredna konkursa nije usvojen.

Brojni konkursi, od kojih se odustajalo iz političkih i umjetničkih razloga, propadali su jedan za drugim i zemlja se uvek vraćala pjesmi Hej Sloveni, kao nezvaničnoj himni.

“Možda je najviše šansi imala pjesma Mire Alečković, ali se smatralo da se previše insistira na čvrstom jedinstvu”, kaže Cvetković.

“Kada je ona odbila da je izmjeni, rešenja opet nije bilo.”

U međuvremenu se, kaže istoričar, pjesma Hej Sloveni “odomaćila”.

“Moguće da himna koja se provlačila toliko godina zapravo nije bila zvanično izabrana iz razloga što su političari željeli da naprave kompromis”, misli on.

“S jedne strane, Hej Sloveni je bila pjesma koja se u Slovačkoj koristila tokom nacističke istorije, a sa druge je predstavljala ideju komunizma i nove države i mnogo puta je puštana tokom rata.

“Zato je možda djelovalo da je najbolje rješenje držati je u narodu, ali odložiti njeno usvajanje”.

Izdisaj države

Pjesma je zvanično usvojena za himnu deceniju i po prije nego što se SFR Jugoslavija raspala.

“Himna je prihvaćena na izdisaju jedne države, a vjerujem da je umrla kada je nestala i ta država, iako je životarila do 2006. godine”, kaže Cvetković.

Pošto su formirane Slovenija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina i Makedonija, bila je himna SR Jugoslavije, a zatim i Državne zajednice Srbije i Crne Gore.

Prestala je da postoji odlukom na referendumu glasača da se Crna Gora odvoji od Srbije 2006. godine.

Marušić kaže da je pjesma veličala rodoljubivost komunističkih naroda, iako se ni u jednoj riječi ne pominje komunizam niti socijalizam.

S takvom tvrdnjom, saglasan je i Cvetković.

“Bila je simbol ideološkog vremena, ali kada je pao Berlinski zid 1989. godine ona je doživljavana, uz petokraku, kao simbol starog.

“Pregazilo ju je vrijeme”, kaže Cvetković.