ANDRIJAŠEVIĆ: Stefan Nemanja je okupator jer je okupirao Duklju

Piše: Živko Andrijašević

Samo neki crnogorski političari i istoričari ne znaju da je Nemanja okupirao Duklju

U crnogorskoj i srpskoj istoriografiji 20. vijeka postoji stanovište da je Stefan Nemanja okupirao Duklju. Taj stav najprije su saopštili ugledni srpski istoričari, a kasnije ga prihvatili i crnogorski, tako da za ozbiljnu istorijsku nauku danas nema dileme o tome da je Nemanja krajem 12. vijeka okupirao, odnosno osvojio Duklju. Srpski istoričari uglavnom koriste formulacije “okupirao” i “osvojio”, što jasno ukazuje i na karakter njegovog pohoda, ali i na poziciju Nemanjinu prema Duklji. Po prirodi stvari, onaj za koga se kaže da osvaja susjedne države ne može biti drugo do osvajač, čak i da je rođen u državi koju je okupirao. Pravo da se osvoji susjedna država i da se ukine njena dinastija ne stiče se ni na koji način, a pogotovo ne na osnovu mjesta rođenja.

Da je Nemanja osvojio Duklju (Zetu) decidno saopštava u svojoj “Istoriji Srba” Vladimir Ćorović, jedan od najvećih srpskih istoričara. Ovu knjigu Ćorović je završio 1940. godine, tako da je njegovu konstataciju o Nemanji kao o osvajaču Duklje nemoguće smatrati posljedicom ideoloških uticaja komunizma ili tzv. “dukljanstva”. Još bi veća glupost bila dovesti u pitanje Ćorovićev srpski, nacionalni sentiment zbog konstatacije da su: “glavna Nemanjina osvajanja izvršena u ovo vreme, od 1183. do 1190. godine. On je potpuno pokorio Zetu u celom njenom opsegu, zajedno sa Skadrom, i čitavo bokeško primorje” (Nav. djelo, str. 136).

O karakteru Nemanjinog pohoda na Duklju nema dileme ni istoričar Jovanka Kalić, profesor Beogradskog univerziteta, koja u prvom tomu “Istorije srpskog naroda” kaže: “Nemanja je započeo da osvaja Duklju i primorske oblasti” (str. 252).
Dakle, Nemanja je, kada je Duklja u pitanju, osvajač.

Ova konstatacije iznešena je u ediciji čiji izdavač nije Fond za otvoreno društvo, već Srpska književna zadruga, a njen glavni urednik bio je akademik Sima Ćirković, član SANU. U ovoj publikaciji navodi se i da je Nemanja svojim osvajanjem detronizirao staru dukljansku dinastiju: “Ovi događaji potisnuli su staru dukljansku dinastiju. Knjeginja Desislava, žena posljednjeg dukljanskog vladara Mihaila, sklonila se 1189. godine u Dubrovnik” (str. 253).
Ovakva konstatacija ukazuje da Nemanja nije prisajedinio svojoj državi nekakvu geografsku oblast, već je nasilno uklonio legitimnu dinastiju i prekinuo nit viševjekovne državnosti.
Čak i da je kao Srbin uklonio srpsku dinastiju i pokorio susjednu “srpsku državu”, to opet ne znači da nije osvajač, pa makar osvajač “srpskih zemalja”.
Naravno, ovakvo nacionalno određenje srednjovjekovne Duklje i njene dinastije je, najblaže rečeno, smiješno.

Gotovo istovjetne stavove o karakteru Nemanjinog pohoda na Duklju iznio je i akademik Sima Ćirković, vjerovatno najuglednije ime srpske medijavelistike. U drugoj knjizi “Istorije Crne Gore” (Titograd, 1970) Ćirković navodi da je Nemanja, čak i da je rođen u Duklji, bio njen osvajač (str. 3). Ovaj istoričar tvrdi i da je Nemanja “odstranio staru dinastiju” koja je upravljala Dukljom. Opet ponavljamo: ovakav stav znači da Nemanja nije zauzeo susjedna brda i doline, već susjednu državu, koja je svoj državni subjektivitet bila izgradila dva vijeka prije Nemanjića.

Svi ovi citati svjedoče da najugledniji srpski istoričari 20. vijeka ne spore da je Nemanja osvojio Duklju. Na upotrebu takve formulacije nijesu ih, naravno, natjerali izvannaučni razlozi, već činjenice koje su poznate i onima koji nijesu istoričari.

Istina, prije nekoliko godina jedan je srpski istoričar pokušao da ukrije karakter Nemanjinog pohoda na Duklju, i to samo da bi stvorio privid vazdašnjeg državnog jedinstva tzv. “srpskih zemalja”. Zastupajući stanovište da je Duklja “srpska zemlja”, isto kao i Raška, istoričaru Milošu Blagojeviću, članu SANU, učinilo se da je neprikladna tvrdnja o Nemanjinom osvajanju Duklje. Svrstavanje Nemanje u osvajače Blagojević smatra udarom u cjelokupni ideološki koncept o istorijskom, nacionalnom i državnom jedinstvu “srpskih zemalja”. Da bi se ta opasnost uklonila, akademik Blagojević se domislio da Nemanjino zauzimanje Duklje označi kao unutrašnju srpsku stvar, odnosno, kao vraćanje Duklje u “prvobitni položaj”. U prvom tomu “Istorije srpske državnosti” (2000) Blagojević kaže: “Ratujući protiv Vizantije, Nemanja je uspeo da do kraja 1185. godine “povrati Dioklitiju i Dalmaciju, otačastvo i rođenje svoje, pravu dedovinu svoju”, kaže Prvovenčani. U citiranoj rečenici ne može se ni naslutiti da je u pitanju osvajanje tuđih zemalja, već je reč o vraćanju onoga što su od Nemanjine dedovine i otačastva oteli Grci” (str. 94). Jednostavno rečeno, Nemanja je samo vratio ono što su mu Grci oduzeli. Država Duklja i dukljanska dinastija, barem prema Blagojevićevom rezonu, tada i nije postojala.

Zanimljivo, desetak godina ranije akademik Blagojević nije sporio da je Nemanja bio osvajač Duklje. U svojoj knjizi “Srbija u doba Nemanjića” (1989) Blagojević kaže: “Nemanja se nije zadovoljio osvajanjem Duklje, tj. same Zete” (str. 3. Dakle, u interpretaciji iz 1989. Nemanja je “osvojio Duklju”, a desetak godina kasnije Nemanja je samo vratio svojoj državi ono što joj po pravdi pripada.

Tvrdnju da Nemanja nije osvojio Duklju, već je samo “vratio” ono što mu pripada, ovaj istoričar temelji na rečenici iz “Žitija svetog Simeona”, koje je napisao Nemanjin sin Stefan Prvovjenčani. Ta rečenica glasi: “Povrati Dioklitiju i Dalmaciju, otačastvo i rođenje svoje, pravu dedovinu svoju…” Dakle, Blagojević konstatuje da je Nemanja zauzimanjem Duklje vratio ono što mu pripada, temeljeći svoju konstataciju na tvrdnji Nemanjinog sina i političkog nasljednika Stefana Prvovjenčanog. To što Stefan Prvovjenčani tvrdi sasvim je razumljivo, jer bi bilo neprirodno da osnivača dinastije kojoj pripada označi osvajačem. Međutim, kada istoričar bezrezervno prihvati takvo mišljenje kao utemeljeni naučni stav, onda je to znak problematičnog istoriografskog mišljenja. To je isto kao kada bi istoričar naše epohe konstatovao da je Slobodan Milošević “Bosni donio mir”, i to samo na osnovu toga što je haški pritvorenik nedavno izjavio da je bio bosanski mirotvorac. Istoričari, po prirodi svog zanata, ne mogu stavove političke elite o sebi tretirati kao istoriografski stav o toj eliti. Valjda je poznato da vladari i njihovi nasljednici nemaju običaj da svoje osvajačke pohode ili greške nazivaju pravim imenom. Umjesto toga, oni uvijek nađu neki “utemeljeni” istorijski ili moralni razlog za izvršenu otimačinu ili promašaj. U ovom slučaju, istoričar Blagojević je jednu od tipičnih ideoloških fraza prihvatio kao naučni stav, i to ideološku frazu koja se nalazi u jednom hagiografskom spisu. U kojoj je to ozbiljnoj istoriografiji žitije sveca može biti tretirano kao relevantan istorijski izvor? U slučaju Nemanjića, hagiografije jedino mogu biti izvor za izučavanje njihove ideologije.

O ideologiji Nemanjića već su objavljene dvije zanimljive monografije “Vladarska ideologija Nemanjića” Smilje Marjanović-Dušanić i “Kraljevstvo i svetost” Boška Bojovića.

I pored ovih rijetkih pojava ideologizacije istorije, nesporno je da srpska istoriografija zastupa stanovište da je Nemanja osvojio (okupirao) Duklju.

To što ovaj stav nije poznat nekim crnogorskim istoričarima i političarima, isključivo je posljedica neobaviještenosti, odnosno, diskretnih praznina u njihovom srednjoškolskom obrazovanju.

Zetski vladar Radoslav radiji je bio da nad sobom prizna vlast grčkog cara nego srpskog župana

O Nemanjinom osvajanju Zete pisalo se čak i u zvaničnim crnogorskim udžbenicima
s kraja 19. vijeka. Uprkos tome što je tadašnja školska istorija afirmisala “srpski karakter” Crne Gore, Nemanja je u u udžbenicima označen kao osvajač. U udžbeniku istorije za treći i četvrti razred osnovne škole, koji je publikovan 1898, o Nemanjinom pohodu na Zetu se kaže: “Da bi Nemanja izvršio svoju misao o ujedinjenju svijeh srpskijeh zemalja, spremi se, te počne osvajati i ostale oblasti, među kojima bijahu Hum i Trebinje. U Zeti je tada vladao Radoslav Grdinjić. On je radiji bio priznati nad sobom grčkoga cara, nego Nemanjinu. Nemanja udari na Zetu, pokori je i pridruži svojoj državi sa još mnogo gradova u primorju.”

Ni akademici CANU ne spore da je bio osvajač

Kao i njihove srpske kolege, i crnogorski istoričari su zastupali slična stanovišta o Nemanjinom osvajanju Duklje. Akademik Miomir Dašić u jednom radu navodi da je Stefan Nemanja osvojio (!) Duklju koja je bila pod vrhvnom vlašću Vizantije, te da je uključio “kraljevinu Diokletije” u sastav Srbije (Političke i društvene prilike u oblastima današnje Crne Gore u drugoj polovini 14. i prvoj polovini 15. vijeka, 1990, str. 25).

I istoričar Žarko Šćepanović u svojoj “Kratkoj istoriji Crne Gore” (2002) konstatuje da je Nemanja osvojio Duklju (Zetu): “Poslije 1166. g. vizantijski car Manojlo I Komnin (1143-1180) je od primorskih gradova obrazovao zasebnu upravnu jedinicu, dok je posljednjem zetskom vladaru ostala samo manja teritorija oko tih gradova. Tu teritoriju, zajedno sa primorskim gradovima, osvojio je Nemanja u periodu od 1183-1186. godine i pripojio je Raškoj” (str. 37).
Ovaj Šćepanovićev stav nijesu korigovali recenzenti njegovog rukopisa, obojica akademici CANU. (Montenegrina.net)