REKVIJEM ZA JUŽNE SLOVENE: Tito očima Krleže – Revolucija i zebnja

Zaključna rečenica Programa Saveza komunista Jugoslavije, godina je 1958, Krležina je: „Ništa što je stvoreno ne smije za nas biti toliko sveto da ne bi moglo biti prevaziđeno i da ne bi ustupilo mjesto onome što je još naprednije, još slobodnije, još ljudskije.“

Damir Pilić (Šibenik, 1969), magistar psihologije, diplomirani novinar, putopisac, prozaist, autor na hiljade tekstova i triju romana „Đavo prvo pojede svoju majku“, „Splitting: Kako sam tražio Srbe po gradu“, „Kao da je sve normalno“, te knjige „Marx nije mrtav – Upoznajte profesore koji su devedesetih godina zbog marksizma ostali bez posla i mislioce koji vraćaju Marxa na političku scenu današnje Europe“, objavio je potkraj prošle godine još jednu izvanrednu, neophodnu i provokativnu knjigu, studiju: „Tito očima Krleže – Revolucija i zebnja“ (V.B.Z, Zagreb, 2020).

O njoj je ovde riječ.

Jer je u njoj riječ o nama, naime, upravo o tome šta je to naše moguće ‘mi’: zamišljeno, konceptualizovano i konstituisano u političkom, kulturnom i civilizacijskom smislu kao istorijska, vremenita kategorija, od koje danas, na poprištu južnoslovenskih nacionalizama i globalne diktature kapitalizma strše, poput strašila, samo relikvije relikvija.

Bez postojanja društva, ne može biti ikakvog realnog mi.

Problem je i dublji: danas je za to ‘mi’ i sama imaginacija nejaka.

Javilo se i historijom zavladalo pokoljenje pigmeja, kako bi rekao Krleža.

Studija „Tito očima Krleže“ iscrpno predstavlja odnos ključnog aktera jugoslovenske socijalističke politike i ključnog aktera jugoslovenske socijalističke kulture, ne tek kao lični odnos dvojice svjetskih našijenaca, nego kao ključni društveni odnos – i u tome je doprinos i ekskluzivnost Pilićeve analize – naime, kao odnos dvaju glavnih subjekata kojim se stvarala neponovljivo uspješna i neponovljivo poštovana osobenost jugoslovenskog socijalističkog društva i suverene državnosti Južnih Slovena u okviru zapadnoevropske kulture i politike, dakle, kao njen najviši domet u vremenu.

U decembru 1947, Krleža u referatu kojim Jugoslavenskoj aklademiji znanosti i umjetnosti predlaže da Tita prihvati za svog počasnog člana, piše: „Danas Hrvatski sabor djeluje na temelju socijalističkog Ustava i donosi socijalističke zakone, po svom sadržaju najnaprednije zakone u okviru zapadnoevropskog zakonodavstva.“

To je činjenični sud.

Još se za Titovog i Krležinog života, u književnim kuloarima za Krležu se s prezirom govorilo da je režimski pisac.

Danas bi taj prezreni režim, u istorijskoj perspektivi, trebalo vrjednovati upravo po tome da je njegov glavni pisac bio jedan od najslobodnijih i najtalentovanijih literata tadašnje Evrope – čiji se opus, bez zaostatka, može mjeriti sa opusom jednog Tomasa Mana – ali i po tome ko je sve tokom decenija tog režima slovio kao književna i umjetnička veličina.

Ocjena je bila nepogrešiva.

Očekivanje da Krleža bude disident tadašnjeg režima – koji je ne samo cijenio kao civilizacijski kvantni skok u kulturnoj i političkoj povesti Južnih Slovena, nego je taj skok bio po nalogu upravo njegove literature –  groteskno je očekivanje.

Pilić jasno postavlja pitanje u kojem je odgovor: „I što je sad trebao napadati: zar društveni sistem i njegove institucije koje je i on sam gradio?“

Krleža je s Titom i Partijom – u čijoj je uspostavi učestvovao i čiji je član bio od prvog dana njenog postojanja do svoje smrti – ulazio u oštre sukobe, još od ranih tridesetih godina, da se sukob gotovo krvno zaoštri pred sam rat i tokom rata, ali divljenje Krleže političkoj genijalnosti Tita, i Titovo divljenje književnoj genijalnosti Krleže, nikad nije jenjavalo.

Krleža je dobro znao da se jugoslovensko socijalističko društvo, koje je on u imaginaciji i u simboličkom polju literature gradio već nekoliko decenija, ne može realizovati bez Titovog vođstva Partije, a Tito je dobro znao da će Partija, ukoliko u sebe ne ugradi zahtjeve Krležinog mišljenja i pjevanja, završiti u staljinizmu.

Jednom riječju, bio je to stvaralački odnos najpronicljivije moći suđenja i najsposobnijeg praktičnog uma.

Pilić veli da je „Komunistička partija nakon 1945. poslužila Krleži kao transmisija njegovih vlastitih društvenih ideja i naloga“, naime, da je „Partija dopustila Krleži da donekle ‘manipulira’ partijskom politikom i time utječe na karakter jugoslavenskog društva.“

Evo i krunskog dokaza!

Zaključna rečenica Programa Saveza komunista Jugoslavije, godina je 1958, Krležina je: „Ništa što je stvoreno ne smije za nas biti toliko sveto da ne bi moglo biti prevaziđeno i da ne bi ustupilo mjesto onome što je još naprednije, još slobodnije, još ljudskije.“

Pilić briljira u zaključku: „Misao o mogućem dolasku nečeg što je potencijalno bolje od tadašnjeg samoupravnog socijalizma tipično je krležijanska… To je izrazito demokratska misao. Štoviše, može se reći da je to i duboko liberalna, upravo ‘poperovska’ misao.“

Zagledamo li se u to razbijeno ogledalo tog socijalističkog evropskog društva Južnih Slovena i njihove zajedničke jednopartijske države, iz ove parlamentarne demokratije, sa ove tačke proizvodnih i kulturnih odnosa, iz ovih nacionalnih, denacionalizovanih država, možemo li taj pogled demokratski izdržati?

Zlatko Paković