SRĐAN DARMANOVIĆ: Vučić i njegov autoritarni režim

Cetinjski događaji od 4-5. septembra imaće na unutrašnjoj crnogorskoj političkoj sceni, a vjerovatno i u crnogorskom društvu, razne i dalekosežne posljedice.

Svi domaći uključeni akteri: sadašnja vlast, sadašnja opozicija (bivša vlast), Srpska crkva, politički lideri na jednoj i drugoj strani, kao i crkveni velikodostojnici, tek treba, kada i ako se stišaju strasti, da se presaberu ko je u ovome kriznom i kritičnom političkom i društvenom događaju što i koliko dobio, a što izgubio. I da, u zavisnosti od tih procjena, vjerovatno odrede svoje buduće strategije.

Postoji, međutim, jedan ,,spoljni“ faktor i akter o kojemu je ovdje neophodno nešto reći. Nasilna inauguracija mitropolita Srpske pravoslavne crkve u Cetinjskom manastiru još jednom je, nakon nekih ranijih regionalnih događaja i indikatora, pokazala da na Zapadnom Balkanu neće biti političke stabilnosti, a možda ni trajnog mira, dok god se na vlasti u Beogradu nalazi režim Aleksandra Vučića.

Da ovaj zaključak ne bi bio tek jedna politička tvrdnja, potrebno je razmotriti o kakvom se režimu radi i zašto njegovo produženo trajanje izaziva i u budućnosti će izazivati još veće probleme za region u kome živimo.

,,NARODNA DRŽAVA I NARODNA PARTIJA“

Aleksandar Vučić nastavak je jednog vladavinskog obrasca koji je, sa izvjesnim kratkotrajnim prekidima, dominantan u srpskoj istoriji, u posljednjih skoro vijek i po. Ovaj obrazac je još kao mladi doktorant u Njemačkoj opisao Zoran Đinđić rekavši da je jedan od stubova srpskog konzervativizma ideja i praksa ,,narodne države sa narodnom partijom kao vezivnim tkivom“. Na umu je svakako imao dugotrajnu vladavinu Nikole Pašića i njegovih radikala, Titovu i Komunističke partije u Jugoslaviji (i Srbiji), i, razumije se, Slobodana Miloševića i SPS, čiji će režim upravo on smijeniti 2000. godine.

Smatrao je svojom misijom da ovaj obrazac promijeni i Srbiju učini modernijom i demokratskom državom. Čak i poslije njegove tragične smrti, reforme koje je pokrenuo činile su da, uprkos turbulentnoj političkoj sceni, poredak u Srbiji do 2012. godine funkcioniše u okviru kakvih-takvih barem minimalnih demokratskih standarda.

VRAĆANJE ISTORIJSKOG SATA

Od kada su, na izborima 2012. godine stranke bivšeg režima ponovo preuzele vlast, a Aleksandar Vučić, najprije de facto, a ubrzo i de jure, postao novi lider zemlje, istorijski sat je ponovo vraćen unazad, na ,,prirodno stanje“ u srpskoj politici, ono koje je Đinđić htio da promijeni – ,,narodnu državu sa narodnom partijom kao vezivnim tkivom“.

Od tada, a nota bene od izbora 2014. godine u Srbiji je pod Vučićem (ponovo) uspostavljen poredak koji, kako ga god nazivali, sasvim sigurno nije demokratski.

Po svim bitnim karakteristikama, radi se zapravo o neomiloševićevskom režimu, prilagođenom za funkcionisanje u 21. vijeku.

Dušan Pavlović, profesor na Fakultetu političkih nauka u Beogradu, u svom upečatljivom članku o političkoj ekonomiji Vučićeve vladavine, naziva ovaj režim sistemom ,,ekstraktivnih institucija“, tj. poretkom u kome je sve podređeno ustremljivanju na javne finansije i izvlačenju novca iz velikih državnih poslova kako bi se njime držale pod kontrolom najvažnije institucije koje garantuju dugotrajnu vladavinu – izbori, mediji i pravosudni sistem.[1]

Ovakvi režimi u kojima višepartijska utakmica postoji, ali polje na kome se ona igra, kao i uslovi pod kojima se igra odvija, nijesu ravnopravni, već prilagođeni samo jednom igraču, tipični su za savremene nedemokratske vladavine.

U političkoj nauci oni se najčešće nazivaju ,,kompetitivnim autoritarizmom“ (Levitsky-Way)[2] ili ,,izbornim autoritarizmom“ (Schedler)[3].

,,HARDVERSKI“ I ,,SOFTVERSKI“ DIKTATORI

Ovaj tip režima, uspostavljen već jednom, 1990-ih pod Miloševićem, sredstvima i načinima jednog klasičnog, mogli bismo reći ,,hardwer“ diktatora, vraćen je, oživljen, adaptiran i učvršćen dolaskom na vlast Aleksandra Vučića. Mnoge tehnike vladavine tipične za Miloševićevo doba koristi i Vučić, koji iz toga doba dolazi i u kojem je bio ministar informisanja, ali ih kao autokrata digitalne ere, upotrebljava mnogo više na ,,softverski“ način.

U svoju autoritarnu fazu, koja traje do danas, Vučić je ušao u periodu parlamentarnih izbora 2014. godine i od tada, najvažniju instituciju demokratskog društva – slobodne i fer izbore, pretvorio u puko sredstvo legitimacije svoje autoritarne vladavine.

Dieter Nohlen, jedan od najpoznatijih istraživača i autora o izborima u svijetu, još davno je utvrdio da je, pored navedene legitimirajuće uloge, funkcija izbora u autoritarnim režimima da: izvrše političko smirivanje prema unutra; doprinesu sticanju ugleda prema spolja; barem djelimično integrišu opoziciju u sistem i da izvrše prilagođavanje unutar struktura vlasti i time doprinesu stabilizovanju poretka.[4]

Svi ovi elementi zastupljeni su u Vučićevom režimu i izborima koji se odvijaju u znaku agresivnosti aktivista njegove Srpske napredne stranke prema biračima. Sredstva poput zastrašivanja, korupcije, manipulacije glasačkim listićima i zaglušujuće buke ogromnog broja njemu poslušnih medija, postala su standardna i pogoršavala se iz izbora u izbore.

O tome kako Vučić shvata izbore i za što mu oni služe vjerovatno najbolje svjedoči činjenica da se, slijedeći primjer svog autokratskog prethodnika Slobodana Miloševića i u putinovskom stilu, još od izbora 2012. uključujući tu i predsjedničke izbore 2017, nikada, ni u jednoj televizijskoj debati, nije susreo i ukrstio argumente sa bilo kojim predstavnikom opozicije ili protivkandidatom.[5]

U izborni proces on se spušta isključivo sa olimpijskih visina apsolutne vlasti i pred kamerama vodi višesatne monologe u medijima koje sam kontroliše. Ovako nešto nezamislivo je u demokratskom društvu i uvijek je siguran indikator da nešto nije u redu sa poretkom u kome se to dešava.

Degradacija institucija koje bi trebalo da su stubovi demokratskog društva pod Vučićem je došla do stepena da centralna ustanova demokratije – parlament (Narodna skupština Republike Srbije) ima upoređenja samo sa ruskom Dumom u Moskvi i bjeloruskim parlamentom u Minsku, jer u njima, kao i u Beogradu, sjede jedino poslanici vladajućih stranaka ili njihovi sateliti i istomišljenici.

Osim u ove tri zemlje, slična situacija se ne može naći više nigdje u Evropi. Jednaku degradaciju doživjela je i Vlada Srbije, po Ustavu središte izvršne vlasti, tj. ono tijelo koje bi trebalo da vodi spoljnu i unutrašnju politiku zemlje. Međutim, kao i u Miloševićevo vrijeme, na djelu je ustavna hipokrizija, jer Vlada Srbije, ko god da je njen premijer ili premijerka, uglavnom je samo izvršni organ predsjednika Republike i slijedi njegove upute, iako sam šef države po Ustavu ima relativno slaba ovlašćenja.

PANSRPSKI PROJEKAT

Autoritarni režimi, iako per definicionem skloni nasilju i potencijalno opasni po svoje okruženje ili čak i šire, ne moraju nužno da vode agresivnu spoljnu politiku. Josip Broz Tito sa svojim nesvrstavanjem, Huan Peron u Argentini, Franko nakon Drugog svjetskog rata, vladari UAE danas, samo su neki od primjera za ovu konstataciju.

Režim Aleksandra Vučića ide, međutim, Miloševićevim stopama. Sa istim ciljem, kao i njegov prethodnik 1990-ih, da ,,reši srpsko nacionalno pitanje“, Vučić je usvojio revizionistički i agresivni pristup u svome regionalnom okruženju. I ovdje je, u odnosu na Miloševića, izvršena adaptacija prema vremenu i okolnostima. Nema ratova i otvorene sile, nego se koristi već pomenuti ,,softverski“ pristup.

Kako primjećuje Januš Bugajski, radi se o zamaskiranom pansrpskom projektu koji se sprovodi sa strpljenjem i fleksibilnošću, manipulisanjem ranjivosti država i društava u susjedstvu, a bez direktnog napada na njihov formalni suverenitet.[6]

Najvažniji akteri koje Vučić koristi za ovaj puzajući pohod na region su Srpska pravoslavna crkva (SPC), lojalne elite u susjednim zemljama (Dodik u BiH, Demokratski front u Crnoj Gori) i medijska mašinerija u samoj Srbiji. Relativno nevidljivi akteri poput obavještajnih službi, a možda i djelovi podzemlja i kriminala prosto se podrazumijevaju u ovakvoj subverzivnoj djelatnosti.

NASRTAJ NA CRNU GORU

Kako to izgleda u praksi pokazuje nasrtaj na Crnu Goru u produženom trajanju (skoro dvije godine) u kojemu su režimski mediji, portali, botovi i druga sredstva digitalne ere jedno od glavnih oružja.

Kao i na Vučićeve oponente u samoj Srbiji, na susjednu se državu, u kampanjama koje traju koliko je potrebno, po komandi obrušavaju javni i privatni mediji, brutalnom propagandom, lažnim vijestima, izmišljenim događajima, nevjerovatnim teorijama zavjere i uvijek najtežim mogućim rječnikom.

U ovoj (zlo)upotrebi medija za režimske ciljeve i potrebe Vučić je sasvim sigurno prevazišao Miloševića, iako su mnogi (naivno) vjerovali da je to što je 1990-ih činjeno sa medijima teško ponovljivo.

Jeftino i prizemno novinarstvo i mediji spremni da postanu nečiji politički megafoni, postoje i u demokratijama, ali je njihova apsolutna dominacija i spremnost da koncentrisano djeluju na vladalački mig, poput današnje situacije u Srbiji, potpuno nezamisliva i neprihvatljiva u demokratskom društvu. Ovo je, takođe, jedan od sigurnih indikatora o kakvom tipu režima se ovdje radi.

Pored permanentnog održavanja političke nestabilnosti u BiH i odugovlačenja svakog rješenja u odnosima sa Kosovom, nasilnim ustoličenjem srpskog mitropolita na Cetinju Vučić je pokazao da je spreman i na rizičnije akcije.

Poslije ,,uspjeha“ u crnogorskoj prijestonici, djelovao je samozadovoljno, pobjednički, uvjeren u svoju moć i, poput Sadama Huseina ili Moamera Gadafija, svog oponenta, predsjednika druge države oslovljavao sa nipodaštavajućim ,,Ti“, što je manir diktatora, a ne demokratskih političara.

Pri tome je opet djelovao kao replika svoga prethodnika.

Milošević je, dok je vodio ratove u bivšoj Jugoslaviji, stalno naglašavao da Srbija nije u ratu, već da se samo brani od raznih protivnika, stvarnih ili izmišljenih, jer njihova propagandna proizvodnja nikada nije predstavljala problem. Sličnu, ali još groteskniju inverziju, lansirao je Vučić, tvrdeći da će ,,odbraniti Srbiju od 30-godišnje agresije Crne Gore“ na nju!

Politika je puna apsurda, mnogi od njih dešavaju se i u demokratijama, ali nema tako neiscrpnog izvora svakojakih, za ,,vjerovali ili ne“ čuda, kao što su autoritarni režimi i njihovi predvodnici.

EU I BALKAN

Kao što je to slučaj u unutrašnjoj politici, Srbija, zemlja kandidat za Evropsku uniju, pod Vučićevim režimom ne mari mnogo za principe i vrijednosti EU ni u spoljnoj politici, niti se smatra obaveznom da je, poput drugih zemalja-kandidata, usaglašava sa Briselom. Umjesto toga, ona se naoružava iz Moskve i rutinski podržava rusku okupaciju Krima, kao i kinesko kršenje ljudskih prava u Hong Kongu i Xinjiangu.

Edvard Džozef, predavač na Univerzitetu ,,Džon Hopkins“ u Vašingtonu i poznavalac Balkana, ovu situaciju naziva ,,šaradom“ i naglašava da je na Zapadnom Balkanu uspostavljen“… opasni ekvilibrijum u kojemu su zemlje koje su prihvatile zapadni poredak stavljene pod mnogo jači nadzor u pitanjima korupcije i etno-nacionalizma, nego akter koji otvoreno obnavlja i ažurira Miloševićevu ,,Veliku Srbiju“ i u isto vrijeme promoviše autoritarni model u savezništvu sa Moskvom i Pekingom“.[7]

Imajući u vidu da se u Beogradu na vlasti nalazi jedan već konsolidovani autoritarni režim koji je u Srbiji suzbio početne demokratske reforme i stvorio institucije po mjeri autokratske vlasti i koji se, nakon ove unutrašnje konsolidacije, okrenuo agresivnoj i revizionističkoj spoljnoj politici u regionu Zapadnog Balkana, pri čemu je Crna Gora jedna od glavnih meta takve politike, otvaraju se barem neka, rekli bismo, suštinska pitanja.

Prvo, što je i kakva je uloga, odnosno politika EU u svemu ovome?

Jedna od glavnih karakteristika EU je da je to, osim ekonomske, zajednica političkih vrijednosti – liberalne demokratije i vladavine prava. U ime odbrane svoje suštine EU je ne jednom pokazala spremnost i odlučnost da zbog ugrožavanja ovih vrijednosti podvrgne sankcijama svoje sopstvene članice – 1990-ih Austriju pod vlašću Hajderovih ultradesnih nacionalista, a danas Mađarsku i Poljsku zbog antievropskih iliberalnih politika Orbana i Kačinskog.

Ako je znala da ovako postupi prema svojim članicama, postavlja se pitanje kakav je odnos EU prema zemlji-kandidatu u kojoj je, suprotno svim vrijednostima EU, učvršćen jedan autoritarni režim koji vodi agresivnu i revizionističku politiku prema susjedima u regionu i pri tome igra ulogu saveznika sa geopolitičkim oponentima Zapada.

Do kada će EU, suprotno svojim vrijednostima, prihvatati zemlju sa ovakvim režimom kao legitimnog kandidata za članstvo u svom klubu i sa njom otvarati i zatvarati poglavlja o proširenju, a bez povlačenja bilo kakve ,,crvene linije“ o tome šta zemlja-kandidat za članstvo smije, a šta ne smije da radi, barem ne bez posljedica. Da li je možda dosadašnji pristup EU i jedan od uzroka što je u zemlji-kandidatu za članstvo jedan ovakav režim neometano uspostavljen i što smatra da je došlo vrijeme da se ono što Milošević nije postigao svojim ratovima, ostvari ,,drugim sredstvima“?

Možda je, takođe, došlo vrijeme da se u Briselu o ovome razmisli.

POTREBA PREISPITIVANJA  POLITIKE ,,NEMIJEŠANJA“

Drugo i analogno pitanje odnosi se na NATO, vojno-politički savez koji počiva na principu ,,svi za jednog, jedan za sve“ i zemlje-članice ovaj princip shvataju ozbiljno.

Na Zapadnom Balkanu trenutno postoji situacija u kojoj je jedna od zemalja-saveznica već više od godinu i po dana, dakle, u produženom trajanju, izložena manje-više otvorenom pritisku i nasrtaju (doduše, za sada hibridnim sredstvima, bez otvorenog nasilja) od jedne ne-članice NATO koja je, pri tome, saveznik svojim autoritarnim uzorima u Moskvi i Pekingu.

Da li je i koliko još dugo, ovakva situacija, koja pored ostalog otvara vrata još većem uticaju geopolitičkih rivala Alijanse, prihvatljiva za članice NATO, a da ne zaslužuje nikakvu, makar ni diplomatsku reakciju? Da li je, slično kao u slučaju EU, politika ,,nemiješanja“ možda jedan od uzroka što je ovakva situacija uopšte stvorena? Možda je došlo vrijeme da se u sjedištu Alijanse o ovome izvuku neki zaključci.

Ova pitanja nijesu retorička. Ona se tiču stabilnosti i demokratije na Zapadnom Balkanu i njegovog strateškog izbora između Zapada i Istoka. Niti EU, niti NATO ne mogu očekivati da se bitka za ovaj strateški izbor, za integrisanje svoga, evropskog dvorišta u zajednički zapadni sistem, može dobiti bez njihovog aktivnog angažmana, bez toga da su spremni da brane svoje vrijednosti onda kada su one ugrožene.

[1] Dušan Pavlović, The political economy behind the gradual demise of democratic institutions in Serbia, in: Southeast European and Black Sea Studies (2019).

[2] Steven Levitsky and Lucan Way, Competitive Authoritarianism. Hybrid regimes after the Cold War (2019).

[3] Andreas Schedler, Electoral Authoritarianism. The dynamics of unfree competition (2016).

[4] Dieter Nohlen, Izborno pravo i stranački sustav (1992).

[5] Više o ovome vidi u: Dušan Pavlović, Ibidem (2019).

[6] Vidi: Janusz Bugajski, Balkan na još jednoj istorijskoj raskrsnici, govor na otvaranju Cetinjskih filoloških dana, Portal CdM, 2. 9. 2021.

[7] Edward Joseph, A Way Out of the Balkan Morass: Restoring US Leverage in the Serbia-Kosovo Dialogue, Wilson Center, May 14, 2021.