DOKUMENT GRUPE AUTORA: Uzroci ponašanja Srbije prema regionu i smjernice za odgovor Crne Gore i zapadnih saveznika

Dokument grupe autora iz oblasti međunarodnih odnosa

UVOD

Poput „Dugog telegrama“ koji je sačinio Dž. Kenan pod naslovom „Uzroci ponašanja Sovjetskog saveza“, a koja je bila inspiracija za „politiku zadržavanja“ SSSR u Hladnom ratu, namjera ovog dokumenta je da posluži crnogorskom društvu i međunarodnoj zajednici kao izvor za razumijevanje destabilizatorske uloge Srbije u regionu, i da ih kroz preporuke za djelovanje podstakne na preispitivanje svog pristupa Srbiji.

Naime, čak i površno posmatranje novije istorije Zapadnog Balkana dovodi do zaključka da su vojne ili političke razmirice Srbije sa susjedima (Slovenija, Hrvatska, BiH, Kosovo, Crna Gora) praktično obilježile spoljnopolitička i bezbjednosna dešavanja u regionu u proteklih 30 godina, a moguće i duže. Srbija je, osim u periodu 1945. – 1988. u sastavu socijalističke Jugoslavije, vrlo rijetko bila faktor stabilnosti u regionu, ali zato vrlo često uzrok njegove nestabilnosti.

Još od sredine 19. vijeka, srpske političke elite kroz propagiranje „Velike Srbije“ i njenog savremenog oblika „Srpskog sveta“, igraju ulogu destabilizatora Zapadnog Balkana, posežući za idejama retrogradnog nacionalizma uvijek kada se za to pojave povoljne međunarodne okolnosti. Te okolnosti su se javljale na više načina: kada bi Rusija prepoznala Srbiju kao pogodnu marionetu za svoje imperijalističke ciljeve i ruski i srpski imperijalizam postali sinergetski vezani, kada bi međunarodna zajednica bila zaokupljena drugim gorućim problemima u svijetu, kada bi „olabavila“ politiku držanja velikosrpskog nacionalizma i istorijskog revizionizma pod kontrolom.

Aktuelna dešavanja u Crnoj Gori, ali i šire na Zapadnom Balkanu, upućuju na to da je agresivni velikosrpski nacionalizam ponovo okosnica srpske vanjske politike. Hibridni rat koji je protiv Crne Gore vođen iz Rusije i Srbije dovelo je u opasnost njen građanski karakter i evroatlantsku orijentaciju, ali i evroatlantsko jedinstvo i vrijednosti na Zapadnom Balkanu, u granicama i u dvorištu NATO-a. Razarajuće dejstvo srpskog nacionalizma kroz spregu djelovanja srpskih političkih elita, srpske intelektualne zajednice, Srpske pravoslavne crkve i srpskih obavještajnih struktura, u je konačnici rezultirao dolaskom na vlast neobične skupine radikalnih srpskih i proruskih i elemenata u NATO članici – Crnoj Gori. U njihovu su sjenu pali građanski elementi u naivnom očekivanju da je smjena vlasti, pa i sa kleronacionalistima, podsticajna za dalji evropski put Crne Gore.

Dokument se sastoji iz uvoda i četiri dijela. U prvom je u kratkim crtama opisano ponašanje Srbije na Balkanu kroz istoriju, kao važno za razumijevanje temelja na kojima i dan danas počina struktura moći u Srbiji, sa dalekosežnim negativnim posljedicama po regionalnu stabilnost.

Drugi dio analize „secira“ najnoviju manifestaciju srpskog kleronacionalističkog ekspanzionizma – projekat „Srpski svet“. Naročito se podrobno opisuje  miješanje Srbije u unutrašnje stvari u Crnoj Gori, sa posebnim naglaskom na negiranje crnogorskog identiteta i miješanje u parlamentarne izbore u avgustu 2020. i lokalne u Nikšiću u martu 2021. Rasvjetljava se inverzivni, faktografski netačan i istorijski neutemeljen narativ o „crnogorskom nacionalizmu“, koji srpski nacionalisti, ali i mreža medija i „građanski orijentisanih intelektualaca“ aktivnih na društvenih mrežama, uz potporu plasiraju u crnogorski politički diskurs. Osim ovog, pojašnjavaju se i drugi alati koji doprinose ćutanju građanskog društva na potiranje crnogorskog identiteta.

Treći dio dokumenta pojašnjava zašto sadašanja i ovakva Srbija, kao faktor nestabilnosti na Balkanu, dok ne napravi otklon od destabilizatorskih praksi,  ne može biti partner Zapada.  Predstavlja se maligni ruski i kineski uticaj u Srbiji, i argumentuje da srpske strukture moći  ovaj uticaj vide kao trajno poželjan. Sljedstveno tome, Zapad mora preispitati i iznova koncipirati pristup Srbiji. Kao što će se predočiti, cilj nije da se, opravdano ili neopravdano, pozove na trajno „protiv-srpsko“ djelovanje, već naprotiv. Argumentuje se da Zapad može samo realističnim sagledavanjem dosadašnje uloge Srbije, tj. prihvatanjem realnosti  da su srpska država i društvo zarobljenik istorijski razrađene i učvršćene strukture moći koja region destabilizuje a na Zapad gleda kao na rivala, i dosljednim odgovorom na takvu realnost, u konačnom pomoći srpskom društvu da se demokratizuje i izgradi na iskrenim evropskim temeljima, što do sada nije uspijevalo. To bi onda mogao da bude i posljednji djelić u slagalici stabilnosti Zapadnog Balkana.

Konačno, četvrti dio pruža preporuke za EU, SAD i NATO, prozapadne političke snage u Crnoj Gori, na koji način da pristupe agresivnom srpskom nacionalizmu i destabilizatorskoj ulozi na Balkanu.

Datum završetka ove analize, 21. maj 2021. nije slučajan. Želimo pružiti konkretan doprinos obilježavanju petnaestogodišnje obnove državnosti Crne Gore. Uz to, cilj nam je kroz sinergiju zaključaka analize i simbolike datuma objavljivanja opomenemo crnogorsko društvo i međunarodnu zajednicu da prijetnja nestabilnošću u Crnoj Gori i regionu, izazvana iz Srbije, nije nimalo manje aktuelna nego što je to bila, na primjer, 90-ih godina XX vijeka. Naprotiv, uspon klerikalnog srpskog nacionalizma u Crnoj Gori 2019, ponovne najave „izlaska Srbije na more“, skorašnja proliferacija „non papera“ kojima se iscrtavaju nove mape na Zapadnom Balkanu, i najskorije odbijanje Predsjednika Srbije Vučića da na samitu Procesa „Brdo Brioni“ potpiše deklaraciju o nemijenjanju granica u regionu, pokazuju da je ta prijetnja i dalje veoma prisutna.

Kao pojedinci iz Crne Gore koji posjeduju znanje o regionalnim i međunarodnim prilikama i politikama, osjećamo kao svoju dužnost i obavezu da ukažemo na glavne prijetnje po opstanak Crne Gore kao građanske, multietničke, multivjerske i multikulturalne države, sadašnje NATO i buduće EU članice. Nadamo se da će nas slijediti i mnogi drugi domaći, regionalni i međunarodni eksperti, zabrinuti za stabilnost i evroatlantsku budućnost Zapadnog Balkana.

SRBIJA KAO „PERMANENTNI DESTABILIZATOR“ U REGIONU

1. Ideja „Velike Srbije“ od sredine 19. do kraja 20. vijeka

Srpski nacionalistički ekspanzionizam oličen u ideji „Velike Srbije“ nije novina. Još od ostvarenja djelimične samostalnosti Srbije kroz djelovanje Miloša Obrenovića nakon Drugog srpskog ustanka, srpski državnici i političari razmišljali su na temu prelaska djelova teritorija tadašnjeg Otomanskog carstva i Austro-Ugarske, odnosno današnjih Bugarske, Makedonije, Kosova, Albanije, Hrvatske i Bosne i Hercegovine pod de facto ili de jure srpsku kontrolu. Ova ideja je poslužila i kao lajtmotiv tzv. „Načertanija“, tajnog memoranduma u vidu plana za vanjsku politiku Srbije koji je 1844. sačinio njen tadašnji ministar unutrašnjih poslova Ilija Garašanin. Zbog svog proklamovanog „principa nacionalnog jedinstva“ koji ukratko znači da je Srbija svuda gdje ima Srba, ovaj dokument postao je „Magna Carta“ velikosrpskog nacionalizma.

Garašaninova ideja bila je prilično jednostavna i jasna – Srbija treba da posluži kao „Pijemont“ na Balkanu, oko kog će se objediniti sve „srpske zemlje“ u jednu državu. Problem sa idejom bio je u tome što susjedne države koje je trebalo ujediniti nijesu zapravo bile „srpske“ niti u sastavu Srbije čak i kada je ona bila teritorijalno najveća u svojoj istoriji, a u njima nijesu živjeli Srbi.  Stoga je realizacija ideje „Velike Srbije“ morala podrazumijevati i rad na kulturnoj asimilaciji naroda pod okupacijama Otomanske imperije i Austro-Ugarske. Garašaninove ideje su poslužile kao osnova za vanjsku politiku i nacionalni program Srbije sve do kraja Prvog svjetskog rata.  Dolazak dinastije Karađorđevića na vlast nakon Majskog prevrata 1903. nije mnogo promijenio, osim što se Srbija u vanjskoj politici prestala oslanjati na Austrougarsku (što je bio slučaj pod Milanom i Aleksandrom Obrenovićem) i preorijentisala se na carsku Rusiju. Samim tim, odnosi sa Austrougarskom su bili pokvareni, a posebno nakon aneksije BiH od strane ove države 1907. godine.

Ideju „Velike Srbije“ je nastavio sprovoditi ministar vanjskih poslova Srbije (kasnije višestruki predsjednik Vlade) Nikola Pašić, ujedno i glavni oslonac ruske imperijalističke politike na Zapadnom Balkanu. Slično današnjim aktivnostima Srbije, na ideji se krajem 19. i početkom 20. vijeka radilo kroz neformalnu povezanost srpske vlade i široke vojno-obavještajne mreže za sprovođenje iredentističke politike, na način koji je omogućavao političkoj eliti da ostane izuzeta iz dešavanja u susjedstvu a da od njih politički profitira.

Srbija je razvila široke obavještajno-bezbjednosne mreže u susjedstvu, naročito današnjoj Sjevernoj Makedoniji i Bosni i Hercegovini, snabdjevanjući oružjem i finansijskom pomoći pokrete za osamostaljenje. Srpski nacionalistički krugovi, uz prećutnu saglasnost srpske Vlade i dvora Karađorđevića, i uz podršku Moskve, lansirali su pravi „hibridni rat“ protiv Austrougarske na teritoriji BiH i šire. Pripadnici tajne nacionalističke organizacije „Crna ruka“ koja je imala na desetine hiljada članova, bili su kolovođe svirepog Majskog prevrata, i radikalizovali  članove svih oslobodilačkih pokreta u susjedstvu. Među njima bili su pripadnici pokreta „Mlada Bosna“, pripremani u Beogradu za Sarajevski atentat 28. juna 1914. godine. „Crna ruka“ je uključivala mnoga imena iz vojne, političke, intelektualne i obavještajne elite Srbije.

Srpske političke elite su sve vrijeme bile svjesne da izgradnja „Velike Srbije“ mora obuhvatiti nasilne vojne akcije i za njih čekale povoljan međunarodno – politički momenat. Kao i danas, i na početku 20. vijeka taj momenat je dolazio kada bi Rusija prepoznala Srbiju kao pogodnu za širenje ruskog imperijalističkog uticaja i panslavizma. Kada je nakon Balkanskih ratova Srbija dobila djelove Sjeverne Makedonije, Kosova i Sandžaka, pokazala se na djelu sva svirepost velikosrpskog nacionalizma, kroz zvjerske zločine protiv stanovništva muslimanske vjere, počinjene od strane srpskih vojnih i paravojnih formacija. Nije teško uočiti i povući paralelu sa zločinačkom tehnikom „etničkog čišćenja“ korišćenom od strane (pro)srpskih snaga u Hrvatskoj, BiH i na Kosovu u ratovima devedesetih godina prošlog vijeka.

„Crna ruka“ je bila prvi konkretan primjer sadejstva radikalnih srpskih (klero)nacionalista sa vojnim i obavještajnim strukturama, intelektualnim i medijskim elitama koje će obilježiti srpsku politiku i kasnije. Samo vođstvo „Crne Ruke“, nakon sukoba sa prijestolonasljednikom (kasnije kraljem) Aleksandrom Karađorđevićem osuđeno je na Solunskom procesu 1917. i onda pogubljeno.  To ipak nije značilo raskid sa njihovim idejama, kao ni sa načinima djelovanja.

Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca (kasnije Kraljevina Jugoslavija), nastala prisajedinjenjem Crne Gore, BiH, Makedonije, Vojvodine i Kosova Srbiji, približila je Srbiju ostvarenju davnašnje nacionalističke agende. Prema Crnoj Gori, kojoj je državnost priznata na Berlinskom kongresu 1878. i koja je u Prvi svjetski rat ušla i iz njega izašla kao nezavisna država, kao prema većinski pravoslavnoj državi srpske intelektualne i političke elite primijenile su jednostavnu strategiju – prisilno prisajedinjenje i proglašenje Crnogoraca Srbima, pod represivnim srpskim političkim aparatom, i nasilno gašenje autokefalne Crnogorske pravoslavne crkve. Ukidanjem autokefalije Crnogorske pravoslavne crkve i ujedinjenjem sa autokefalnom Patrijaršijom u Karlovcima i autokefalnom Mitropolijom u Beogradu formirana nova, Srpska pravoslavna crkva.

Dinastija Karađorđevića imala je ključnu ulogu u novoj državi, koja je prvo bila polu-autoritarnog karaktera, a zatim, 1929. postala otvorena diktatura. Srbija je, preko Crne Gore i (današnje) Hrvatske, dobila izlaz na more. Sve u svemu, ideje koje su prvobitno koncipirane u „Načertaniju“, a koje su kasnije podstakle „Crnu ruku“ i njihove saradnike na Majski prevrat i Sarajevski atentat, bile su skoro u potpunosti realizovane u praksi.

Djelovanje agresivnog srpskog nacionalizma, međutim, nije prestalo. Najpoznatiji zločini srpskih nacionalista u Crnoj Gori iz perioda između dva rata, svirepo ubistvo porodice viđenog „komite“ Petra Zvicera i pokolj Muslimana u Šahovićima (današnje Tomaševo) desili su se (redom) 1923. i 1924 – kada je operacija nasilnog prisajedinjenja Crne Gore Srbiji bila odavno završena. Slične krvave represalije vršene su i u borbi protiv makedonskih i kosovskih ustanika. Beogradski zatvor „Glavnjača“ je postao, kako piše advokat Rajko Jovanović, sistem vladanja u jednoj državi, u kojoj su samo u prvih 10 godina donijete 24 smrtne presude, izvršeno 600 političkih ubistava i 30.000 političkih hapšenja.

Nacionalistički krugovi, Crkva i njima naklonjeni mediji i „inteligencija“ podsticali su mržnju i netrpeljivost prema Hrvatima, koja je kulminirala ubistvom vođe Hrvatske seljačke stranke (HSS) i još dva hrvatska poslanika saveznog parlamenta u junu 1928. Atentat je izvršio bivši „crnorukac“ i pripadnik Četničkog pokreta Puniša Račić. Mnogi istoričari ocjenjuju da je upravo to bio događaj koji je „nepovratno“ pokvario odnose Srba i Hrvata.

Račić, koji je važio za bliskog dinastiji Karađorđevića, za taj zločin izbjegao strogu kaznu. Prvobitno osuđen na 60 godina zatvora, kazna mu je ubrzo preinačena na 20, koje je gotovo u potpunosti izdržao u kućnom pritvoru. Ubistvo u parlamentu poslužilo je, međutim, Aleksandru Karađorđeviću kao izgovor da suspenduje ustav i demokratske institucije i zavede diktaturu. Međuetnička netrpeljivost, slabljenje institucija, unutrašnja nestabilnost i jačanje antisistemskih pokreta u NDH i Nedićevoj Srbiji, separatista u Makedoniji ali i Komunističke partije koja je u čitavom ovom periodu bila zabranjena i izložena žestokoj represiji vojno–policijskog i obavještajnog aparata, obilježili su period sve do brzog vojnog poraza protiv fašističkih sila u Aprilskom ratu 1941 i smrti „prve“ Jugoslavije.

Agresivno ponašanje nacionalističkih i obavještajnih struktura Srbije, u sadejstvu sa SPC i radikalnijim djelovima intelektualnih, kulturnih i medijskih elita, tako je posredno uticalo da ta država na početku Drugog svjetskog rata izgubi sve ono što je „zaradila“ i za šta je položila ogromne žrtve u balkanskim i Prvom svjetskom ratu. Kolaboracija srpskih nacionalista (četnika, monarhista, fašističkih „Ljotićevaca“ i „Nedićevaca“ i Srpske pravoslavne crkve) sa fašističkim okupatorom uništila je kredibilitet ovih struktura i kod zapadnih savezničkih sila, koje su se od 1943. praktično otvoreno svrstale na stranu partizanskog pokreta.

Dolaskom komunista na vlast nakon pobjede u Narodno-oslobodilačkoj borbi došlo je i do radikalnog zaokreta u unutrašnjoj politici „druge“ Jugoslavije (FNRJ pa SFRJ). Naime, kroz sistem ravnopravnih republika, obnovljene/ustanovljene su državnosti Crne Gore, BiH i Makedonije, a Ustavom 1974. dodijeljen je status autonomnih pokrajina Vojvodini i Kosovu. Bilo koji nacionalizam nije tolerisan i bio je na meti represivnog aparata nove države.  Ovo je rađeno iz više razloga. Najprije, nacionalizmi i religija bili su suprotni ideološkom utemeljenju komunizma. Dijeljenje stanovništva po vjerskoj osnovi predstavljalo bi prijetnju konceptu „bratstva i jedinstva“ na kojem je počivao jednopartijski sistem u Jugoslaviji.

U Titovoj Jugoslaviji, slično drugim državama kojima se upravlja(lo) shodno principima marksizma-lenjinizma, maksimalizovana je uloga vojske i službi bezbjednosti. Iako su se ove institucije, ponekad surovo, obračunavale sa srpskim, hrvatskim i albanskim nacionalistima u zemlji i inostranstvu – dijaspori, njihovo sadejstvo sa nacionalističkim krugovima u Srbiji nakon okončanja Hladnog rata i kolapsa komunizma kao ideologije biće ključno za razumijevanje ratova i društveno – političke dinamike u bivšoj Jugoslaviji devedesetih godina XX vijeka.

1. Srpska uloga faktora destabilizacije Jugoslavije i Balkana poslije Titove smrti

Retrogradne, ekpanzivno nacionalističke ideje nikad nijesu bile u potpunosti ugušene, pa čak ni za vrijeme komunizma. Objavljivanje “Memoranduma” Srpske akademije nauka i umetnosti (SANU) 1986. godine bilo je prvi važniji simbol njihovog ponovnog jačanja. Osnovne teze “Memoranduma” bile su da “Srbi uvijek dobijaju u ratu, a gube u miru” i da je ključni preduslov da se takva situacija ne ponavlja da “svi Srbi žive u jednoj državi” u kojoj će imati jasnu dominaciju. Struja u Savezu komunista Srbije predvođena Slobodanom Miloševićem brzo je prigrlila ideje iz Memoranduma. Zatim je, kroz potenciranje potrebe borbe protiv iredentizma na Kosovu, preuzela kontrolu nad partijom u Srbiji i samim tim, svim segmentima srpskog društva. Nakon toga, izvršena je njegova redefinicija istog na principima srpskog ekspanzivnog nacionalizma. Srpskoj pravoslavnoj crkvi ponovo je dodijeljena izrazita politička uloga.

Jugoslovenska narodna armija (JNA) i obavještajne službe brzo su se priklonile “novim vjetrovima” koji su duvali iz Beograda. Srpski nacionalizam im je omogućavao da izbjegnu demokratizaciju koja je prevladala u drugim komunističkim državama na kraju Hladnog rata i tako zadrže ključne uloge u društvu. Mediji i Crkva su do maksimuma raspirili mržnju i nacionalističku propagandu uperenu prema hrvatskom, muslimanskom i albanskom stanovništvu u Jugoslaviji. Ultra-nacionalistički i Beogradu servilni političari radikalizovali su srpsko stanovništvo, a srpske obavještajne službe pružale podršku formiranju paravojnih nacionalističkih formacija. Tako su otpočeli i “hibridni napadi” i izazivanje nemira u Hrvatskoj i BiH, kao uvertira za otvorene oružane sukobe.

Bilans rata u bivšoj Jugoslaviji je poznat. Ono što, međutim, valja istaći je činjenica da je projekat koji je počeo pod parolom “svi Srbi u jednoj državi” završio upravo suprotno. Hrvatska, Makedonija, BiH, Crna Gora i Kosovo sada su nezavisne države. Broj Srba u Hrvatskoj i na Kosovu znatno je manji nego na početku ratova devedesetih. U BiH je Srbija, kroz Dejtonski sporazum i priznanje Republike Srpske koja će postati sredstvo za nastavak raspirivanja velikosrpskog nacionalizma u mirnodopskim uslovima, prošla nešto bolje.

Sama Srbija, na drugoj strani, je devedesetih doživjela ekonomski kolaps, međunarodnu izolaciju, hiperinflaciju, spektakularan porast organizovanog kriminala (većinom bivši pripadnici paravojnih formacija sa dobrim vezama u politici i tajnim službama) i urušavanje društvenih vrijednosti. Srpskoj pravoslavnoj crkvi otežan je pristup svetilištima na Kosovu.

Sve u svemu, teza SANU da “Srbi uvijek dobijaju u ratu, a gube u miru” je ubjedljivo opovrgnuta, jer je Srbija po gotovo svim parametrima ratove devedesetih ubjedljivo i sa teškim posljedicama izgubila.

Porazi, međutim, nijesu umanjili snagu srpskog nacionalizma, kao ni presudni uticaj već opisane strukture moći (sistem bezbjednosti – organizovani kriminal – crkva – nacionalistički mediji i intelektualci) na srpsku politiku i društvo. Iz ove strukture došle su i ubice srpskog premijera Zorana Đinđića, koji je bio percipiran kao liberalan političar, sa željom da Srbiju demokratizuje i uvede u evropske i zapadne tokove. Iako su i naredni srpski politički lideri (Koštunica, Tadić i Vučić) na vlast došli obećavajući okretanje Srbije Zapadu i brzo okončanje procesa evropskih integracija, očito su izvukli zaključak da je politički isplativije ne praviti otklon od srpskog nacionalizma.

Koštunica je, zbog nezavisnosti Kosova, praktično 2008. zamrzao projekat ulaska Srbije u EU. Period njegove vlasti bio je “zlatno doba” za Srpsku pravoslavnu crkvu, koja je ponovo bila važan politički akter u Srbiji. Iako je sebe predstavljao kao političara “lijevog centra” i nosioca Đinđićevog nasljeđa, Tadić je, prvi nakon Miloševića, javno “vaskrsao” ekspanzionistički srpski nacionalizam kroz objavljivanje “Strategije o odnosima sa Srbima u regionu”. Tim dokumentom prvobitno se tražilo da Srbi u Crnoj Gori i Hrvatskoj dobiju status “konstitutivnog naroda”, što je predstavljalo ponovnu legitimizaciju miješanja Srbije u unutrašnja pitanja svojih susjeda. Vučić je ideje iz “Strategije” nastavio obilno da koristi (detaljno o tome u drugom dijelu).

Sa svakom smjenom vlasti, Srbija je sve više sklizavala u autoritarizam, SPC je bila sve prisutnija u javnom životu, a nacionalistički sentimenti sve rasplamsaniji. Ovo je posebno slučaj nakon Vučićevog učvšćivanja vlasti i svojevrsnog juriša vladajuće SNS na politička prava i građanske slobode, pritiska na nezavisne medije, opoziciju i civilni sektor. Medijska scena je danas pod gotovo potpunom kontrolom vlasti, a kleronacionalistički intelektualci poput Matije Bećkovića (član SANU još iz doba “Memoranduma”) i dalje igraju presudnu ulogu u oblikovanju srpskog kulturnog miljea.

U gotovo čitavom ovom periodu Srbija sa svojim susjedima (Hrvatskom, Crnom Gorom, Albanijom, BiH, naravno Kosovom) ima zategnute, a često i izrazito loše odnose. Sve otvorenije se potencira savezništvo sa Republikom Srpskom u cilju održavanja etničkih podjela i institucionalne blokade u BiH, ili čak korišćenja BiH za srpske vanjskopolitičke poduhvate. Poznato je, na primjer, da BiH, na insistiranje Republike Srpske, blokira ulazak Kosova u Američko–jadransku povelju A5, koja je ključni mehanizam za bezbjednosnu saradnju na Zap. Balkanu.

Sve do prije nekoliko godina crnogorske političke elite imale su taktiku nedovoljno snažnog odgovora na srpske nacionalističke pretenzije, zbog čega se održavala slika “dobrosusjedskih” odnosa. Međutim, sa donošenjem crnogorskog Zakona o slobodi vjeroispovjesti, Crna Gora našla se pred izazovom grubog miješanja u unutrašnje poslove kroz opisanu mrežu saradnje političkih, intelektualnih, obavještajnih elita.

Nakon projekata “Velike Srbije” i “svih Srba u jednoj državi”, srpski vladajući krugovi, uz svesrdnu podršku Moskve, osmislili su novi nacionalistički projekat usmjeren ka destabilizaciji regiona – “Srpski svet”. Predstojeći djelovi ovog dokumenta baviće se opširnom analizom upravo tog, najaktuelnijeg projekta, koji se i sada sprovodi i njegovim posljedicama prevashodno po Crnu Goru, ali i po širi region. Posebna pažnja će se pokloniti razlozima zbog kojih zamisli Srbije i njenih političkih elita nijesu kompatibilne sa težnjama evropskih i evroatlantskih saveznika da region bude stabilan i da se razvije na principima zapadnih vrijednosti.

• “SRPSKI SVET” – NAJNOVIJE POGLAVLJE SRPSKOG AGRESIVNOG NACIONALIZMA 

• Razarajući dometi “Srpskog sveta” na primjeru Crne Gore

Pokušaji negacije i obesmišljavanja crnogorskog identiteta konstanta su u srpskom političkom, crkvenom, medijskom i naučnom diskursu od početka XIX vijeka. Kako su se hibridni napadi Srbije prema Crnoj Gori u posljednjih par godina intenzivirali, tako su počeli ponovo da se koriste stari argumenti da crnogorska nacija ne postoji. Pokojni srpski patrijarh Irinej, na zajedničkoj konferenciji za štampu nakon sastanka sa predsjednikom Srbije Vučićem 20. maja 2020. godine, istakao je da „se stvara sada jedna nova nacija, crnogorska, koja treba da istisne sve ono što se zove srpskim imenom“. U drugoj izjavi, isti Irinej se retorički zapitao „a šta su Crnogorci nego Srbi iz Crne Gore?“. Pređašnji generalni sekretar predsjedništva Srbije, a sadašnji ministar vanjskih poslova te države Selaković ustvrdio je da je Crna Gora „klasična srpska država“.

Ideolozi projekta „Srpski svet“ iznijeli su i konkretne predloge kako da postojanje crnogorske nacije, koju smatraju anomalijom „koja će nestati sa Milom Đukanovićem“ izbrišu ili svedu u okvire koji će biti odgovarajući za ostvarivanje ciljeva tog projekta. Ultra-nacionalistički istoričar Aleksandar Raković je u najuticajnijem dnevnom listu „Politika“, koji je blizak A. Vučiću, u julu 2020. izjavio da „predstojećem popisu u Crnoj Gori broj Srba treba povećati, Crnogorce svesti na 25% i tako stvoriti uslove da Crna Gora postane deo „Srpskog sveta“. Sličnu ocjenu iznio je i član SANU Kosta Čavoški, kazavši da „na sledećem popisu broj Srba treba da se poveća i da će ljudi biti podstaknuti da se izjašnjavaju kao Srbi“.

Predsjednik Vučić se otvoreno saglasio sa ovakvim planovima u više navrata. Pred parlamentarne izbore u avgustu 2020. objasnio je da su „oni značajni za srpski narod, ali da je najvažniji popis koji će u Crnoj Gori biti 2021 godine“. Tom prilikom je najavio i „određene aktivnosti sa ciljem ohrabrenja da se srpski narod izjasni onako kako su se izjašnjavali njihovi preci“.

Iako je Vučić optuživao bivšu vlast u Crnoj Gori da kroz popis želi da izbriše Srbe kao naciju, iz njegovih izjava proističe da je upravo Srbija ta koja kreće u „identitetski inženjering“ sa ciljem uticaja na rezultate popisa. Kada je kasnije (nakon parlamentarnih izbora 2020.) crnogorska NVO “Centar za demokratsku tranziciju” pokrenula inicijativu da se građani Crne Gore na popisu nacionalno ne izjašnjavaju, sa ciljem da se popis relaksira od političke konotacije, upravo su pro–srpske partije koje je Vučić na izborima pomogao bez razmišljanja odbile taj predlog.

Negiranje crnogorskog jezika ide ruku pod ruku sa negiranjem postojanja crnogorske nacije. Još od njegovog ustavnog određenja za službeni jezik u Crnoj Gori (u službenoj upotrebi su još i albanski, hrvatski i srpski jezik) traju napadi na njegovo postojanje. Pokojni mitropolit Amfilohije je standardizovani pravopis crnogorskog jezika, kojem je po istorijski utemeljenom zahtjevu dodijeljen međunarodni jezički kod, pogrdno nazivao “Čirgilica”, po Adnanu Čirgiću, dekanu Fakulteta za crnogorski jezik i književnost (FCJK) i jednom od pisaca pravopisa.

Nakon izbora nove Vlade Crne Gore u decembru 2020, dekan Čirgić je optužio novu ministarku prosvjete, nauke, kulture i sporta Vesnu Bratić da namjerno finansijski blokira FCJK. Bratić je inače poznata po ekstremno nacionalističkim i pro–crkvenim stavovima. Na društvenim mrežama i u medijima u nekoliko navrata je negirala postojanje crnogorske nacije koju je nazvala serijom pogrdnih imena poput “novocrnogorci, montenegrini, dukljani, milogorci”.  Za sebe tvrdi da je “žena četnik” i “srpski nacionalista”. Poznatog hrvatskog kolumnistu Borisa Dežulovića (inače lijeve orijentacije) nazvala je “đubre ustaško” zato što nije podržao litije u Crnoj Gori.

Nakon intenziviranja otpora idejama o gašenju FCJK, Ministarstvo kojim rukovodi ova ministarka je izjavilo da će Fakultet za crnogorski jezik nastaviti da bude finansiran. Opisani politički profil ministarke Bratić izaziva kod njegovog nastavnog osoblja sumnju da će to tako i biti.

Zvanična Srbija, SPC, srpski mediji i intelektualci takođe kontinuirano negiraju i autokefalnost pravoslavne crkve u Crnoj Gori, iako je ona istorijska činjenica, potvrđena, između ostalog, i u osnivačkim dokumentima same SPC. S obzirom na generalno pravilo u pravoslavnom svijetu da svaka samostalna država ima svoju pravoslavnu crkvu, negiranje autokefalnosti pravoslavne crkve u Crnoj Gori je i implicitno negiranje crnogorske državnosti.

Opsežna kampanja predsjednika Vučića i ideologa “Srpskog sveta” usmjerena na negiranje crnogorskog identiteta nema nužno za cilj samo povećanje broja Srba na popisu stanovništva. Njena dalekosežna posljedica je i podrivanje šansi za dijalog i kompromis na političkoj sceni Crne Gore. Vrlo je teško pregovarati s nekim čija je polazna tačka u pregovorima negiranje identiteta i praktično nepriznavanje drugoj strani u pregovorima prava na nacionalno opredeljenje, jezik, kulturu ili crkvu i, u krajnjem, na samo postojanje.

Permanenta nestabilnost u Crnoj Gori se pokušava proizvesti i kroz kvarenje odnosa sa manjinskim narodima i napadima na tekovine građanske države. Provokativne i duboko uvredljive izjave pro-srpskih zvaničnika u Vladi Crne Gore, poput one ministra pravde Leposavića u crnogorskom Parlamentu, kada je odbio da odgovori potvrdno na pitanje da li priznaje da se u Srebrenici dogodio genocid, samo su neki od konkretnih primjera takve politike nove vladajuće većine. Izjava ministra Leposavića gotovo je preslikani stav predsjednika Srbije Vučića, koji takođe kontinuirano odbija da prizna genocid u Srebrenici.

Namjera srpskih političkih elita da nestabilnost bude prirodno i trajno stanje stvari na Balkanu ide na ruku i ciljevima Moskve da destabilizacijom Zapadnog Balkana nanese udarac NATO-u i Evropskoj uniji. Poznato je, da je Rusija naročito oštro reagovala na pristupanje Crne Gore NATO-u, a njena obavještajna služba GRU organizovala pokušaj državnog udara na dan parlamentarnih izbora 2016. godine.

Nakon izbora u Crnoj Gori 2020 Rusija je ispunila nekoliko ciljeva. Jedna članica NATO-a našla se u stanju političke krize, a Vlada ne može izglasati ni jedan zakon bez podrške izrazito pro-ruskih partija. Daljim jačanjem nestabilnosti Rusija može da prikaže Alijansu nesposobnom za odbranu od hibridnih prijetnji „na njenom terenu“.

Takođe, sumnje da je crnogorski sistem bezbjednosti kompromitovan i „izbušen“ pro-ruskim kadrovima doprinose urušavanju kredibiliteta kako Crne Gore kao NATO-saveznice, tako posredno i same Alijanse, pa sve i da do konkretnog „curenja“ podataka i nije došlo. I na posljetku, nestabilnost u Crnoj Gori i/ili „demokratsko nazadovanje“ može da našu državu, pa samim tim i region, udalji od evropskih integracija.

Da je Vladi Crne Gore izabranoj u decembru 2020. više stalo do podrške srpskih nacionalističkih struktura nego do potrebe da Crna Gora bude kredibilna NATO saveznica pokazuje i odluka te iste Vlade da ove godine ne šalje predstavnike u NATO-misiju “KFOR” na Kosovu. Odluka je uslijedila kada je poslanik “Demokratskog fronta” i šef Odbora za bezbjednost Skupštine Crne Gore M. Knežević (inače jedan od učesnika u državnom udaru 2016) zaprijetio Vladi da će se suočiti sa interpelacijom (pokretanjem provjere povjerenja) prema premijeru i ministarki odbrane ukoliko donesu odluku da šalju predstavnike u misiju. Knežević je bio vrlo jasan da je vladajuća većina “glasove 30. avgusta dobila na jasnim ideološkim izbornim pozicijama koje štite duhovni, istorijski, nacionalni identitet srpskog i crnogorskog naroda i veze između Crne Gore i Srbije”. Zato će “svaki put glasati protiv slanja crnogorskih vojnika na Kosovo i Metohiju, jer je to sastavni dio Srbije”.

Odluku da ne pošalje vojnike u KFOR Vlada je obrazložila “situacijom sa koronavirusom i restrikcijama u budžetu”. Činjenica je, da su pripadnici VCG u svim NATO misijama gdje su raspoređeni nesmetano učestvovali i kada je pandemija bila najžešća, zbog čega će odgovor Vlade malo koga uvjeriti i u Crnoj Gori i u Alijansi. Upravo je jedno od osnovnih mjerila doprinosa i samim tim kredibiliteta članice u NATO-u učešće u vojnim misijama i operacijama Alijanse.

Region klizi u dalju nestabilnost, a nestabilnost je upravo ono što neko ko izaziva postojeći međunarodni poredak i želi da ga promijeni, kao što to Rusija radi, hoće. A pomaganje projektima poput „Srpskog sveta“ je najbolji način da se garantuje nestabilnost, jer su takvi projekti dizajnirani od strane „permanentnog destabilizatora“ – struktura moći u Srbiji.

Prije pokušaja državnog udara kao krajnjeg napora da se NATO integracija Crne Gore odloži ili zaustavi, Rusija je kontinuirano finansijski (za crnogorske uslove vrlo visokim ciframa), medijski i obavještajno pomagala antievropske i antievroatlantske snage u Crnoj Gori (Demokratski front). Jedna od važnijih karika lanca anti – NATO djelovanja u Crnoj Gori  je i SPC, za koju mnogi zapadni zvaničnici i diplomate često iza zatvorenih vrata ili neformalno konstatuju da je jedno od glavnih sredstava za širenje ruskog uticaja na Balkanu. Određenu ulogu igrali su i uticajni mediji, koji su baš zbog toga što se žele predstaviti javnosti kao „nezavisni“ jer su opozicioni, mogli postati pogodni za anti-NATO kampanju orkestriranu iz Rusije. Tako je crnogorski glavni specijalni tužilac, gostujući u martu 2021. u jednoj TV emisiji, pozvao suvlasnika koncerna „Vijesti“ Željka Ivanovića, da objasni „odakle mu onih 400.000 koje su mu stigle iz Rusije u dva, tri navrata“.

Drugim riječima, prosrpska i pro-SPC opozicija u Crnoj Gori ujedno je sve vrijeme u toku puta Crne Gore ka NATO bila i proruska, bilo direktno bilo pod velom prijemčivijeg zalaganja za „neutralnost“ – imaginarnog pojma u zapadnobalkanskoj zbilji. Kada je Crna Gora postala članica NATO-a, ruska propaganda nije mogla više biti usmjerena na promjenu te okolnosti, već se preorijentisala na destabilizaciju samog NATO-a posredstvom jedne njegove članice.

Nakon izbora u avgustu, predsjednik Crne Gore Milo Đukanović je na „To Be Secure“ forumu u Budvi 10. izjavio da „Rusija nije odustala od Crne Gore“, već je „samo unaprijedila djelovanje i miješala se u posljednje izbore (2020) naprednijim metodama u odnosu na 2016. godinu“. Ključni činilac koji je Rusiji omogućio korišćenje „naprednijih metoda“ bile su Srbija i SPC, koje su odrađivanjem „prljavog posla na terenu“ omogućile Moskvi da većinom ostane u pozadini.

Ovakav zaključak je kompatibilan i sa onim jednog od najznačajnijih think-tankova u SAD koji se bavi Zapadnim Balkanom, Centra za strateške internacionalne studije (CSIS), koji je u analizi iz septembra 2020. ustvrdio da „je teško izmjeriti ruski maligni uticaj u Crnoj Gori jer ga Kremlj ispoljava kroz „proksije“ poput SPC, lokalnih medija a takodje, u manjoj mjeri, i Vlade Srbije.

Iako mnogi međunarodni analitičari ističu da je crnogorski Zakon o slobodi vjeroispovijesti i uvjerenja i pravnom položaju vjerskih zajednica, usvojen 2019. godine logično morao isprovocirati oštru reakciju srpskih elita i Srpske pravoslavne crkve, zapravo je neprimjereno obnavljanje srpske nacionalističke retorike otpočelo pred učlanjenje Crne Gore u NATO, a osnaženo kada je konačno postala članica, bila na pragu da otvori sva poglavlja u pregovorima sa EU, a srpsko-kosovski dijalog bio intenziviran. Svo vrijeme su ruski zvanični i obavještajni krugovi, srpske elite i Srpska pravoslavna crkva govorili zajedničkim jezikom. U usvojenom Zakonu, osjetili su novi povoljan momenat da otpočnu sa podsticanjem međuetničke i međuvjerske netrpeljivosti. Stoga, djelovanju SPC kao političkog aktera u Crnoj Gori vrijedi posvetiti posebnu pažnju.

• Srpska pravoslavna crkva kao oruđe srpskog nacionalizma u Crnoj Gori i ključan politički akter

Ruska pravoslavna crkva glavno je oruđe ruskog imperijalizma i takvu ulogu nije prestajala igrati ni za vrijeme Sovjetskog saveza. U knjizi „Rusko nuklearno pravoslavlje“ detaljno su opisani mehanizmi kojima je i za vrijeme Hladnog rata Rusija koristila religiju kao sredstvo meke moći za propagiranje ruskog nacionalizma i posvećenosti snaženju nuklearnih kapaciteta za odbranu zemlje. Kada je hladnoratovska prijetnja nestala, religija je postala sredstvo moći za ruski nacionalizam koji se nastavljao ispoljavati prema državama susjedstva i politiku podrivanja evroatlantskih vrijednosti.

Slično Ruskoj pravoslavnoj crkvi, Srpska pravoslavna crkva je od svog formiranja bila politički alat za propagiranje ideje „Velike Srbije“. Sa buđenjem srpskog nacionalizma 80-ih godina dvadesetog vijeka, postala je politički akter koji je podsticao ratne sukobe usmjerene na „odbranu srpstva“ u regionu Zapadnog Balkana. Mitropolija crnogorsko-primorska (SPC u Crnoj Gori) u permanentnom je sukobu sa Crnogorskom pravoslavnom crkvom, oformljenom kao dio civilnog društva za vrijeme krivoprolića na Balkanu 90-ih, kako bi se iskazala namjera da se obnovi autokefalna crnogorska crkva i napravi otklon od orijentisanosti SPC na podupiranje zločinačkih politika srpskih nacionalista.

I sama Crna Gora je krajem 90-ih jasno odabrala svoj put – otklon od miloševićevskog nacionalizma, suprotstavljanje radu, put ka obnavljanju moderne građanske države svih naroda koji u njoj žive, stremljenja ka dosezanju vrijednosti modernog zapadnog svijeta. Upravo su aktivnosti Srpske pravoslavne crkve, kao glavnog stožera opozicione kampanje u susret parlamentarnim izborima 2020. godine, Crnu Goru pomjerile sa ovog puta.

Naime, početkom 2020. godine, SPC, poduprta ruskim i srpskim krugovima pokrenula je opsežnu kampanju protiv novog crnogorskog Zakona o slobodi vjeroispovijesti ili uvjerenja i pravnom položaju vjerskih zajednica. Zakonom, za koji je dobijeno pozitivno mišljenje Venecijanske komisije, željelo se zaokružiti crnogorsko zakonodavstvo u oblasti vjerskih sloboda i uskladiti sa najvišim međunarodnim standardima. SPC je, međutim, prepoznala da bi po odredbama Zakona morala poštovati crnogorsku državnost i pravni poredak.

Nakon usvajanja zakona, tokom kojeg su proruske i radikalne srpske stranke pokušavale da podriju glasanje u Parlamentu, SPC u Crnoj Gori (Mitropolija crnogorsko-primorska) organizovala je „litije“, protestne šetnje u svim gradovima. Organizacija litija bila je praćena snažnom negativnom političkom i medijskom kampanjom, uz obilje dezinformacija i lažnih vijesti, sa ciljem da se podstaknu podjele i nestabilnost u crnogorskom društvu. Na čelu aktivnosti SPC nalazili su se i državljani CG ali i neposrednog susjedstva.

SPC je sporadično organizovala litije čak i za vrijeme pandemije COVID-19, time direktno ugrožavajući javno zdravlje crnogorskih građana i kršeći mjere za sprečavanje širenja koronavirusa. Kada je grupa sveštenika SPC u Crnoj Gori, predvođena vladikom budimljansko – nikšićkim Joanikijem, bila privedena upravo jer je prekršila policijsku zabranu okupljanja (uvedenu zbog COVID-19), crkva je, potpomognuta nacionalističkom propagandom iz Beograda i od prosrpskih snaga u Crnoj Gori, lansirala propagandu o navodnom progonu sveštenika od strane tadašnje crnogorske vlasti. Ovo i pored činjenice da je gotovo svaka druga politička partija, vjerska zajednica, NVO ili bilo koja druga struktura „do u slovo“ poštovala sanitarne mjere za borbu protiv pandemije i uzdržavala se od organizovanja javnih okupljanja.

U junu 2020. godine srpski Predsjednik Vučić tražio od Rusije da zaštiti Srpsku pravoslavnu crkvu (Mitropoliju crnogorsko-primorsku) i spriječi traženje autokefalnosti za „crkvu Crne Gore“ po uzoru na ukrajinski scenario. Dakle, dok je Srpska pravoslavna crkva aktivno radila na potiranju crnogorskog identiteta kao jednog od neostvarenih ciljeva neprosvijećenog nacionalizma, širila je propagandu o navodnoj ugroženosti Srba u Crnoj Gori. U isto vrijeme, vladajuća koalicija nastojala je artikulisati zahtjev za podršku evroatlantskih saveznika u borbi protiv široke mreže dezinformacija i političkih pritisaka koji su posredstvom Srpske pravoslavne crkve dolazili iz Rusije i Srbije.

Ministar inostranih poslova Rusije Lavrov je, prema pisanju srpskih medija, na sastanku sa srpskim patrijarhom Irinejem, 18. juna u Beogradu „iskazao podršku SPC u nedaćama u kojima se nalazi u Crnoj Gori i konstatovao da se „samo jedinstvom pravoslavnih naroda može jačati položaj Ruske pravoslavne crkve u Ukrajini i SPC u Crnoj Gori. Prije toga, mediji su prenijeli i izjavu portparolke ruskog MID Zaharove koja je ustvrdila da je „eskalacija napetosti u Crnoj Gori izazvana grubim dejstvima vlasti protiv vjernika SPC“, nakon što je spriječen skup (litija) vjernika zbog kršenja sanitarnih mjera protiv COVID-19.

Čak i u zenitu „litijaške“ aktivnosti tadašnja Vlada Crne Gore je pokušavala voditi dijalog sa SPC. U posljednjoj ponudi koju je Vlada uputila, pristala je na ustupak da sve članove Zakona o slobodi vjeroispovijesti na koje je SPC stavila primjedbu izmijeni. Uslov za to je bilo samo da se SPC registruje kao vjerska zajednica u Crnoj Gori i tako uđe u pravni sistem države. SPC je, međutim, glatko odbila tu ponudu, iz prostog razloga jer bi registracijom u pravnom sistemu Crne Gore priznala državi Crnoj Gori pravo na postojanje, nezavisnost i pravni subjektivitet, što je upravo ono što izbjegava da uradi evo već 15 godina.

Kako izgleda negiranje crnogorske državnosti, nacije i identiteta u režiji Srpske pravoslavne crkve možda najbolje odslikava citat iz govora vladike Joanikija, na okruglom stolu „Srpski jezik u zvaničnoj i nezvaničnoj upotrebi u Crnoj Gori“, održanom u Herceg Novom 15-28 avgusta 2020. Zaključujući besjedu, Joanikije je rekao: „Kada narod pokaže svoje pravo lice onda se vidi ta prava Njegoševa Crna Gora i ta riječ koja se čuje tada vidi se da potvrđuje identitet Crne Gore i identitet ovog naroda u Crnoj Gori – srpskog naroda u Crnoj Gori. Naravno, kad kažemo srpskog naroda u Crnoj Gori, govorimo u onom smislu u kome su govorili i naši preci i Njegoš i Kralj Nikola, uvažavajući sve ono što je stvorila Crna Gora i sve ono čime se Crna Gora može ponositi, a ima sa čime. Od Nemanjića preko Balšića i Crnojevića, Petrovića, preko naših najvećih stvaraoca, preko naših junaka i podvižnika i svetaca i, posebno u ovom vremenu, do naše djece i omladine koja sa ikonama i sa krstovima i sa tamjanom izlaze da okade Crnu Goru i da pokažu to sveto i plemenito lice Crne Gore”.

Ovo je primjer kako SPC ujedno i falsifikuje istoriju, I širi lažne vijesti o aktuelnim događajima, a sve u cilju jačanja narativa da su samostalnost, samobitnost, identitet i vrijednosti koje Crna Gora baštini od obnove državnosti fikcija, a njeno pravo lice je, u stvari “Srpski svet”.

• Otvoreno miješanje Srbije u unutrašnje poslove Crne Gore

Period pred parlamentarne izbore održane u avgustu 2020. obilježilo je miješanje srpskih zvaničnika, medija i SPC kakvo nije viđeno još od istorijskih predsjedničkih izbora 1997, kada je prozapadni kandidat Milo Đukanović pobijedio kandidata kog je podržavao Slobodan Milošević, Momira Bulatovića. Izbori u Crnoj Gori, preciznije podrška tadašnjoj opoziciji (sadašnjoj vladajućoj većini) bili su ubjedljivo glavna politička tema na svim provladinim medijima u Srbiji, što je oko 90 odsto medijske scene. Dominiralo je potpuno negativno izvještavanje o gotovo svim političkim, ekonomskim, kulturnim i društvenim pojavama u Crnoj Gori, kao i plasiranje lažnih vijesti i narativa o ugroženosti srpskog naroda i SPC u Crnoj Gori, koji su podsticali ne samo mediji, već i najviši srpski državni zvaničnici i crkveni velikodostojnici.

Prema analizi koju je uradio „Digitalni forenzički centar“ (DFC), u periodu od septembra 2019. do septembra 2020. (koji su u Crnoj Gori obilježili usvajanje Zakona o slobodi vjeroispovijesti, litije, izbijanje epidemije COVID-19 i raspisivanje i održavanje parlamentarnih izbora) mediji u Srbiji su napisali čak 10630 tekstova o Crnoj Gori, što je u prosjeku trideset dnevno. DFC dalje navodi da „to ne bi bilo specifično,  da ta izvještavanja nijesu obilovala dezinformacijama, lažnim vijestima, senzacionalističkim naslovima i narativima kojima se obraćaju širokoj čitalačkoj publici”. Srpski portali, zaključuje ovaj think-tank, su “i te kako čitani” u Crnoj Gori, što “dodatno zabrinjava zbog mogućnosti manipulisanja crnogorskim javnim mnjenjem.

Najčešći narativi srpskih medija su da je Crna Gora kriminalna, zarobljena, korumpirana država, u kojoj vladajući režim sprovodi represiju nad opozicijom i sveštenicima SPC i tako dovodi državu na ivicu građanskog rata. Targetirana je i Vojska Crne Gore, za koju su mediji u Srbiji izvještavali da se koristi da bi ugušila litijske proteste, što je bila izmišljena vijest.

Paralelno sa tim, kako analizira DFC, tekla je kampanja urušavanja imidža Crne Gore kao turističke destinacije, što je posebno intenzivirano od početka epidemije COVID-19. Senzacionalni, lažni, ponekad i apsurdni naslovi, poput “U vodi fekalije, na plažama deponije – a krivi im Srbi” ili “Panika na crnogorskoj plaži – dok su se deca igrala pojavila se nepoznata zmija duga skoro metar” bili su na srpskoj medijskoj sceni svakodnevica.

Kako su se izbori primicali, tako su srpski zvaničnici i crkveni velikodostojnici krenuli u otvorenu kampanju za opozicione partije, posebno koaliciju “Za budućnost Crne Gore”, sastavljenu od pro-ruskih, srpsko-nacionalističkih i pro-crkvenih partija. Jedni od glavnih konstituenata te koalicije su (i dalje) Nova srpska demokratija i Demokratska narodna partija, koje vode Andrija Mandić i Milan Knežević, koji su pred sudom odgovarali za učešće u pokušaju državnog udara u Crnoj Gori nakon izbora 2016, orkestriranom od strane ruske obavještajne službe GRU.

Iako je Vučić 2016 i sam priznao validnost tvrdnji tadašnjih crnogorskih vlasti da je državni udar pokušan, te i pored stalnog nominalnog zalaganja Srbije za evropske integracije i saradnju sa Zapadom, njegova Vlada, partija i naklonjeni mu mediji otvoreno su podržavali upravo anti-evropske, pro-ruske političke snage na izborima. Vučić je uoči izbora javno priznao da će se izdvajanja za “srpske institucije” (gdje spada i Matica Srpska, “Srpska RTV” i slične organizacije) u Crnoj Gori desetostruko povećati.

Vučić je takođe više puta je plasirao lažne informacije o ugroženosti Srba u Crnoj Gori. 16. maja 2020. ustvrdio je da je “čuo bojazan da neko možda planira da rješava problem sa srpskim narodom na sličan način kao ranije u SFRJ. Dodao je da “ne želi da vjeruje u to, ali se boji” i ustvrdio da je na djelu “strategija smanjenja broja Srba pred popis u Crnoj Gori”, iako ne postoje tragovi da je tadašnja vlast u Crnoj Gori na bilo koji način pokretala kampanju vezanu za nacionalno izjašnjavanje na popisu. Upravo obrnuto, Srbija želi da podigne broj Srba u Crnoj Gori.

Vučić je takođe javno rekao da je “interes Srbije u Crnoj Gori da očuva interese SPC i da će uraditi sve da se to obezbijedi. Sa svoje strane, SPC je poraz do 30. avgusta 2020. vladajuće koalicije u Crnoj Gori definisao kao jedan od svojih osnovnih interesa. Pokojni mitropolit crnogorsko-primorski Amfilohije nekoliko dana prije izbora nedvosmisleno je pozvao birače da glasaju za tadašnju opoziciju, poručivši da “Crkva smatra legitimnim da pozove vjernike i sve pravdoljubive ljude da ne daju glas politici koja još uvijek istrajava na duhu ovog antizakona” (misleći na Zakon o slobodi vjeroispovijesti usvojen u decembru 2019). Sa druge strane, za snage predvođene koalicijom “Za budućnost Crne Gore” u istoj izjavi ustvrdio je da “je prirodno da se Crkva raduje onima koji su protiv bezakonog zakona i koji brane svetinje, bez obzira kojoj stranci pripadaju”. Poentirao je da će “prvi put u 82 godine života” izaći na izbore i glasati.

Mitropolit Amfilohije (kao i sveštenstvo SPC njemu podređeno) inače je bio poznat kao jedan od najžešćih protivnika NATO integracija Crne Gore i možda najuticajniji proruski javni glas u državi. U toku procesa pristupanja Crne Gore NATO-u, u novembru 2016. godine, Amfilohije je izjavio da “Alijansa nije ništa drugo nego nastavak nacionalističke fašističke ideologije koja podriva i zarobljava ljudsko dostojanstvo, kako fizičko tako i duhovno”. Srpska pravoslavna crkva, dodao je, “je protiv ovog NATO-a” i osuđuje satansko nasilje protiv ljudskih bića”. Amfilohije je bio i jedan od glavnih gostiju na promociji knjige bivšeg ruskog obavještajca i šefa Ruskog instituta za strateška istraživanja (RISI) Rešetnjikova, koji je u javnosti često pominjan kao idejni tvorac hibridnog rata Rusije protiv Crne Gore u periodu njenih NATO-integracija. “Ko ne bio vjeran jednojezičnoj i jednokrvnoj Rusiji da bog da živo meso od njega otpadalo, bio proklet tri puta i tri hiljade puta od mene”, izjavio je tada mitropolit crnogorsko-primorski.

Često su se u periodu kampanje za izbore 2020. čule tvrdnje da SPC i njeno sveštenstvo pribjegavaju sličnom jeziku kletvi i prijetnji “božijim kaznama” da bi ubijedili birače da glasaju za pro-srpske partije. Društvenim mrežama su kružile informacije i da su se sveštenici SPC otvoreno uključili u kampanju “vrata do vrata” u cilju mobilisanja i ubjeđivanja glasača da glasaju na njihove favorite na izborima. Nakon pobjede opozicije SPC je odigrala ključnu ulogu i u formiranju nove vlade – sastanak budućih koalicijanata na kom je postignut početni dogovor inicirao je upravo mitropolit Amfilohije, a održan je u manastiru Ostrog. U aktuelnoj Vladi (formiranoj nakon tih dogovora), premijer i gotovo polovina ministara su u rođačkim/prijateljskim vezama sa uticajnim sveštenicima SPC ili važe za vrlo bliske crkvenim krugovima.

Tvrdnje da je Srbija medijski, ali i finansijski i obavještajno pomagala kampanju pro-srpskih partija u Crnoj Gori gotovo eksplicitno je potvrdio visoki funkcioner Vučićeve SNS, Vladimir Đukanović, koji je nakon izbora, 25. septembra, poručio lideru Koalicije “Za budućnost Crne Gore” (sada predsjedniku Vlade CG) Krivokapiću da “nikad ne bi dobili izbore i pobijedili (predsjednika) Mila Đukanovića da nije bilo predsjednika Aleksandra Vučića i podrške iz Srbije”. Uzevši u obzir strogo autoritarnu, hijerarhijsku strukturu SNS-a, teško je povjerovati da upravo Vučić nije odobrio davanje ovakve izjave.

Miješanje u izborne procese u Crnoj Gori i otvorena podrška pro-srpskim partijama od strane zvanične Srbije i naklonjenih medija, organizacija, pojedinaca iz „intelektualnog“i naučnog miljea (poput ideologa „Srpskog sveta“ istoričara A. Rakovića i Č. Antića) nastavila se i nakon parlamentarnih izbora u avgustu. Posebno je to bio slučaj u toku kampanje za lokalne izbore u Nikšiću, gdje je Srbija još otvorenije nastupila i podržala koaliciju okupljenu oko srpsko – nacionalističkog, pro-ruskog Demokratskog fronta. Viđeni aktivisti SNS su u više navrata primijećeni da učestvuju u izbornoj kampanji, a jednom su čak i protjerani iz Crne Gore zbog toga. Na srpskim televizijama svakodnevno su se emitovali programi tipa „Bitka za Nikšić“ koji su u stvari bili propagandna podrška Demokratskom frontu.

Čak su i „konkurentske“ pro-srpske liste u Nikšiću, tipa onih koje su podržali premijer Krivokapić i predsjednik Skupštine Bečić, bile na djelimičnom udaru kampanje iz Beograda. Ipak, nakon izbora, pro – srpske partije su formirale koaliciju a kandidat Demokratskog fronta izabran je za gradonačelnika. Opozicioni mediji u Crnoj Gori su prenijeli da je Kovačeviću prvi javni nastup u svojstvu gradonačelnika bio organizovanje proslave dana Sv. Vasilija Ostroškog, uz srpsku nacionalističku ikonografiju i četničke pjesme.

Prilično je jasno da je Demokratski front apsolutni favorit srpskih političara i na nacionalnom nivou u Crnoj Gori. Na meti propagandnih napada iz Beograda često se nađu i premijer Krivokapić i pojedini članovi nove Vlade, najčešće uz argumentaciju da nijesu dovoljno čvrsti u „zaštiti srpskog naroda“ i promovisanju onog šta su u suštini srpski nacionalistički ciljevi. Moguće da dio napada dolazi i zbog činjenice da je predsjednik Vlade CG naširoko percipiran kao „čovjek (pokojnog mitropolita crnogorsko – primorskog) Amfilohija“, a poznato je da su Amfilohije i Vučić bili u žestokom političkom sukobu (Amfilohije je odbacivao bilo kakve pregovore sa Albancima oko Kosova).

Ipak, praksa pokazuje da se sinergija pro – srpskih partija u Crnoj Gori, kada je to stvarno potrebno, prilično brzo i lako ostvari. I to obično upravo oko ciljeva i zahtjeva najjače i najekstremnije od njih – Demokratskog fronta. Nedavno (12. maj) glasanje u Skupštini Crne Gore oko tužilačkih zakona, kada su svi poslanici „umjerenijih“ koalicioni partneri Demokrate i URA nakon pritisaka i ucjena DF glasali za predlog zakona, iako je Venecijanska komisija po drugi put izrazila ozbiljne rezerve na pojedine njegove odredbe kojima se narušava autonomija sudstva i tužilaštva.

Ovakav trend će se nastaviti. Posebno imajući u vidu činjenicu da SPC u Crnoj Gori više ne kontroliše Amfilohije, već će to raditi novi mitropolit koji se bira u Beogradu. Mitropolita bira Sveti Sinod SPC koji je pod čvrstom kontrolom Vučića. Može se očekivati da beogradska crkvena centrala neće propustiti priliku da na mjesto prvog čovjeka SPC u Crnoj Gori, nakon 30 godina „nadgornjavanja“ sa Amfilohijem, postavi nekog ko će im biti poslušan. A u političkoj praksi, to može da znači novo objedinjavanje pro – srpskih snaga u Crnoj Gori i to oko radikalnih, destabilizatorskih ideja Demokratskog fronta, jer će oba glavna „centra moći Srpstva“ u Crnoj Gori – Front i SPC, imati istog supervizora – predsjednika Srbije A. Vučića. Dalje to može ići ka marginalizaciji ili potčinjavanju drugih prosrpskih lidera poput aktuelnog predsjednika Vlade, kao i daljem svjesnom urušavanju institucija i eroziji demokratije u Crnoj Gori.

Prvaci DF-a sve otvorenije traže sve radikalnije poteze – jedan od lidera Fronta Nebojša Medojević je „tvitovao“ da je potrebno „sve pohapsiti“ (misleći na funkcionere bivše vlasti) i zabraniti rad najjače opozicione partije DPS. „Čistka“ ljudi koji su percipirani kao kadrovi sadašnje opozicije iz državnih institucija uveliko je u toku, a isti se zamjenjuju provjerenim prosrpskim kadrovima, bez obzira na njihovu stručnost za upravljanje datom institucijom. Nakon što je pripadnik Demokratskog fronta i bivši advokat organizovane kriminalne grupe „Kavački klan“ Dejan Vukšić preuzeo dužnost direktora Agencije za nacionalnu bezbjednost, došlo je do veoma ozbiljne afere odavanja tajnih podataka NATO-a i članica licima koja za to nijesu bila ovlašćena.

Jedno od tih lica je i izrazito proruski poslanik Fronta Milan Knežević, jedan od glavnih aktera predmeta „Državni udar“, a kog je vladajuća većina postavila za predsjedavajućeg Odbora za nacionalu bezbjednost Skupštine CG. Sa druge strane, nekoliko medija je izvijestilo da je Vukšić u advokatskoj karijeri, osim „Kavačkog klana“, se specijalizovao i za zastupanja ruskih biznismena i vlasnika nekretnina na crnogorskom primorju.

Radikalizovani pojedinci iz redova srpskih nacionalista već su od 30. avgusta do danas izveli nekoliko napada na manjinske narode – nedavno objavljeni izvještaj Stejt Dipartmenta o vjerskim slobodama dokumentuje paljbu iz vatrenog oružja na kuću člana Islamske zajednice u Crnoj Gori, napade na njihove prostorije i „prijeteće poruke i činove zastrašivanja protiv Bošnjaka i drugih Muslimana u Pljevljima i drugim gradovima sa vjerski heterogenim stanovništvom“.

Pogrešno je misliti da su ovakve pojave „ispadi“ neodgovornih ekstremista ili posljedica potrebe da se sadašnja vlast, nakon trideset godina u opoziciji, „navikne“ na upravljanje državom. Količina i težina dešavanja ukazuje da se radi o svjesnom pokušaju urušavanja crnogorskih institucija, rušenja kredibiliteta Crne Gore kod međunarodnih partnera, ali i produbljivanja političkih podjela rušenja među-nacionalnog, među-etničkog i među-vjerskog sklada u crnogorskom društvu. Sve je to recept za trajnu nestabilnost u Crnoj Gori, a što je upravo ono što je u skladu sa ciljevima strukture moći u Srbiji da izazovu permanentnu nestabilnost u čitavom regionu.

Ne treba zaboraviti da je Crna Gora jedina država koja je od raspada SFRJ do danas očuvala međuetnički sklad i jedina od država bivše Jugoslavije nije imala oružani sukob na svojoj teritoriji. Izazivanje međunacionalne i vjerske nestabilnosti u Crnoj Gori, a koje Srbija kontinurano podstiče, bi, ukoliko uspije, poslalo i poruku da je skladni suživot različitih zajednica na Balkanu nemoguć ili teško ostvariv. A kad je suživot nemoguć, onda je nestabilnost prirodno i trajno stanje stvari.

• Inverzirani narativ Srpskog sveta sa ciljem gušenja crnogorskog građanskog društva i odbijanja Crne Gore od Zapada: „crnogorski nacionalizam“ kao inverzivni nazivi za borbu protiv velikosrpskog nacionalizma

Najveća snaga svakog građanskog društva leži u tome što mu nije inherentna privrženost bilo kakvom nacionalizmu. U zdravom građanskom društvu rađaju se ideje usmjerene na suživot i toleranciju i ekonomski napredak, a ne potčinjavanje i iskorjenjivanje različitosti. Od građanski orijentisanog pojedinca očekuje se da slobodoumno ukazuje na probleme u svom društvu sa iskrenom željom da bude zupčanik u motoru njegovog napretka. Građanski orijentisan pojedinac trebalo bi da bude glasan zagovornik iskorjenjivanja korupcije, borbe za vladavinu prava, ali i predvodnik borbe za očuvanje manjinskih prava, građanskog i multietničkog karaktera Crne Gore, oslobođenog od nacionalizama.

Crna Gora je još od otklona od politike Miloševiča bila prepoznata u međunarodnoj zajednici kao građanska država, naklonjena unaprjeđenju dobrosusjedskih odnosa i regionalne saradnje, privržena evroatlantskim vrijednostima, sa političkim elitama usmjerenim ka Zapadu. Danas se, međutim, crnogorsko građansko društvo suočava se sa vrlo ozbiljnim problemom predočavanja neemancipatorske uloge Srpske pravoslavne crkve na Zapadnom Balkanu. Kritike njenog djelovanja koje dolaze iz miljea nacionalnih i etničkih Crnogoraca lako dobiju epitet proizvoda „crnogorskog nacionalizma“. Kritike koje dolaze od opozicionih političkih partija označe se kao puko opoziciono „nacionalističko“ negodovanje. Kritike koje formulišu intelektualci iz Crne Gore označe se kao „fašizam“, a oni kao „plaćenici“. Kritike koje pruže prozapadno i liberalno orijentisani intelektualci iz Srbije, koji su i najpozvaniji da pojasne opaku moć srpskog nacionalizma, označe se kao „miješanje Druge Srbije u unutrašnje poslove Crne Gore“.

Zapravo, pobornici Srpskog sveta ispravno su razumjeli da ukoliko borbi za očuvanje crnogorskog identiteta dodijele označnicu „crnogorski nacionalizam “, Crnogorcima naziv „Milogorci “, postići će dva cilja. Učiniće da se politika procrnogorski orijetnisanih političkih stranka počne sagledavati na pojedinim zapadnim adresama kao „desna “i pokušati tražiti građanska alternativa svim oblicima nacionalizma. I, mnogo važnije, učiniće da dobar dio građanski orijentisanih pojedinaca naklonjenih crnogorskoj nezavisnosti, kako bi takvu reputaciju i očuvalo, potraži „srednji put “i tako napravi otklon od borbe za očuvanje vrijednosti na kojima počiva savremena Crna Gora. Drugim riječima, prestaće biti snažno, već instrumentalizovano građansko društvo, i tako odigrati svoju ulogu u gubitku kredibiliteta Crne Gore kao članice NATO-a i uspješne priče na Zapadnom Balkanu.

Taj „Srednji put “u koje se gurnulo građansko društvo znači „gnušanje oba nacionalizma“, „ostavljanje po strani prošlosti“, diranje samo u pitanja kršenja manjinskih prava, premda se time što se ne naglašava ko prava manjina krši nesvjesno instrumentalizuju i manjine, nedovoljnih rezultata u vladavini prava i zaštite živorne sredine. Jer, pobornik građanskog društva najmanje želi da se i njemu pripiše epitet „Milogorca “i „crnogorskog nacionaliste “. Jedini problem u svemu tome jeste to što je nemoguće povući znak jednakosti između velikosrpskog i bilo kojeg drugog nacionalizma, ako bi teorijski postojao u Crnoj Gori. Takvim selektivnim pogledom na dešavanja u Crnoj Gori, dobar dio građanskog društva postao je koristan saučesnik agresivnog srpskog nacionalizma. Ovo može zazvučati kao gruba i uvredljiva opaska, ali namjera joj je zapravo da bude upozoravajuća i razbuđujuća, jer za takvu saučesničku ulogu najmanje su krivi građansko orijentisani pojedinci, a najviše razorna moć i dalekosežni pipci velikosrpske propagande.

Važno je pitanje, kako se ovo dogodilo, jer treba zapaziti da ovako naizgled oštru opasku dajemo upravo pojedincima koji drže da su emancipovani i slobodnomisleći. Zato vrijedi najprije pojasniti kako se pojam „crnogorskog nacionalizma “uopšte našao u crnogorskom političkom diskursu, a zatim predočiti kako je način njegovog raspirivanja nalikovao na kampanje dezinformacija sa ruskim ili proruskim rukopisom. U pitanju je udružena kampanja radikalnih desnih srpskih krugova i iz Crne Gore i iz Srbije, intelektualaca koji su poslužili idejama Srpskog sveta, Srpske pravoslavne crkve. Važno je da ovako inverzirani narativ prepoznaju i osude evroatlantski saveznici, u prvom redu Sjedinjene Američke Države i Evropska unija. Koliko škodi crnogorskom građanskom društvu, škodi i promovisanju evroatlantksih vrijednosti na Zapadnom Balkanu.

• “Crnogorski nacionalizam” kao oznaka za suprotstavljanje građanskog društva velikosrpskom nacionalizmu

Početkom 90-ih, Savez komunista Crne Gore termin „crnogorski nacionalizam“ koristio je da označi crnogorske liberale, uglavnom pripadnike Liberalnog saveza Crne Gore, koji su na vrijeme prepoznali sunovrat u koji je vodila Miloševićeva politika na Zapadnom Balkanu. Tako su pojedini crnogorski orijentisani intelektualci i političari, poput Slavka Perovića i Sava Brkovića, izopšteni iz Komunističke partije Jugoslavije upravo zbog tzv. crnogorskog nacionalizma i separatizma.

Termin „crnogorski nacionalizam“ u pežorativnom smislu, još od prvih impulsa crnogorske borbe za nezavisnost koristili su i proruski ideolozi „srpskog nacionalizma“ u nastojanju da relativizuju opasnosti od držanja živom ideje „Velike Srbije“ na prostoru Zapadnog Balkana. Slavenko Terzić, bivši ambasador Srbije u Ruskoj Federaciji, istoričar i dopisni član SANU, i sudeći po obimnom opusu i javnom djelovanju, jedan od najuticajnijih proruski i anti-NATO nastrojenih propagatora savremenog „velikosrpskog hegemonizma“, na primjer piše: „Crnogorski nacionalizam i separatizam izrastao je na staroj strategiji razbijanja srpskog etničkog, kulturnog i duhovnog prostora, i nije uspevao da uhvati bilo kakvog korena u Crnoj Gori sve dok nije silom nametnut tokom i posle Drugog svetskog rata”.

U pitanju je inverzija svojstvena viktimizirajuće nastrojenim srpskim ideolozima, po kojoj nije  čitav Zapadni Balkan talac i žrtva nasrtaja velikosrpskog nacionalizma, već postoji strategija razbijanja Velike Srbije, koja se naziva „crnogorski nacionalizam“. Sličnu strategiju primjenjivala je upravo Rusija prema bivšim članicama Sovjetskog saveza, nastojeći da svaki emancipatorski pokret u susjedstvu označi kao nacionalizam koji razara ruski prostor.

Nakon sticanja nezavisnosti, političke elite na vlasti u Crnoj Gori uložile su svjestan napor na promovišu građanski koncept Crne Gore. Dijelom je to bilo zbog činjenice da su takav model prepoznali kao jedini mogući ako se želi da crnogorsko društvo opstane u izazovnom regionalnom miljeu. Drugi razlog bila je prozapadna vanjskopolitička orijentacija, koja je sama po sebi podrazumijevala usvajanje vrijednosi Zapada. Upravo iz tih razloga, iako se na Zapadnom Balkanu pojam „nacionalizma“ vrlo lako koristi, teško da je moguće govoriti o postojanju „crnogorskog nacionalizma“, u smislu „šovinizma“ u zbilji.

Upravo u težnji očuvanja građanskog koncepta društva i privrženosti evroatlantskim vrijednostima, pokazivana je i izvjesna naivnost prema vanjskopolitičkim potezima Srbije. U ime dobrosusjedskih odnosa tolerisala se i ranije uočljiva srpska destabilizatorska uloga. Vlada Srbije usvojila je ranije spomenutu Strategiju Srbije prema Srbima u regionu, koja je značila nastavak miješanja Srbije u unutrašnje poslove susjednih država, uključujući u Crnoj Gori. Vlada Crne Gore propustila je da pruži dosljedan odgovor na ponovo rastuće nacionalističke tendencije na srpskim adresama.

Republika Srbija je sve tješnje počela sarađivati sa crnogorskim opozicionim strankama i obilato finansirati njihovo djelovanje. Dok su srpski lideri i sami Srbiju usmjeravali ka Rusiji, isto se dešavalo sa prosrpskom opozicijom u Crnoj Gori. Kako je Rusija sve više izrastala u revizionističku silu sa sve kristalnijom strategijom da podrije vrijednosti i tekovine evroatlantizma i stabilnost u granicama i u dvorištu NATO-a, snažile su i velikosrpske ideje panslavizma i retrogradnog nacionalizma 90-ih. Dakle, do radikalizacije srpskog dijela stanovništva u Crnoj Gori nije došlo usljed navodnog „crnogorskog nacionalizma“ već usljed rusko-srpskog malignog uticaja koji opterećuje region Zapadnog Balkana još od 19. vijeka, sa obnovljenom snagom na početku 21. vijeka.

Važnu ulogu u promovisanju narativa „crnogorskog nacionalizma“ i gušenju glasa građanskog društva odigrao je najuticajniji portal “Vijesti”, ali i brojne „meme stranice“ koje su se na crnogorskim društvenim mrežama počele pojavljivati pred ulazak Crne Gore u NATO.

Tako, glavni i odgovorni urednik “Vijesti” Srdan Kosović u februaru 2021. piše: “Dio crnogorskog društva se prema Srbima u Vladi Crne Gore, ili na bilo kojoj drugoj poziciji sa koje se odlučuje, u ime cijelog građanstva, ponaša kao rasistička porodica na jugu Sjedinjenih Američkih Država šezdesetih godina, pošto ugleda crnca u autobusu. U tom kontekstu se možemo sjetiti rečenice, koju je normirao saradnik sa Fakulteta političkih nauka, u svom nadahnutom govoru (I koja se počela ponavljati serijski) poručujući da uz manjinske narode stoje “Crnogorci i građanski orijentisani Srbi”. Kovanica “građanski orijentisani Srbi” podsjeća na nacionalističku konstrukciju iz vremena Slobodana Miloševića o “poštenim Albancima”. Kao što su za Miloševićevu velikosrpsku nacionalističku histeriju Albanci uglavnom nepošten narod, tako su za novi crnogorski nacionalistički narativ Srbi uglavnom nacionalisti (za isti taj narativ je nezamislivo da postoje i Crnogorci koji su nacionalisti)”.

U pitanju je vrlo opasna višestruka zamjena teza. Poređenje dvije diskriminacije uvijek je neprimjereno, a u ovom slučaju može proizvesti demonizovanje dijela crnogorskog društva koji ne prihvata da u Vladi članice NATO-a, kroz istoriju hvaljene upravo zbog multietničkog i multivjerskog sklada, sjede negatori genocida u Srebrenici i propagatori velikosrpskog nacionalizma. Urednik u maniru kreiranja inverzivnog narativa izjednačava kontekst u kojem su spomenuti “građanski orijentisani Srbi” i kontekst u kojem su spomenuti “pošteni Albanaci”. Ne treba posebno argumentovati da su manjinski narodi u daljoj i skorijoj prošlosti bili najveće žrtve velikosrpskog nacionalizma, baš kao i kosovski Albanci. Konačna inverzija je poređenje “Miloševićeve velikosrpske nacionalističke histerije” za koju je opšte poznato koliko je hiljada žrtava na Zapadnom Balkanu proizvela i “crnogorskog nacionalističkog narativa”.

Dakle, u namjeri da se opravdaju političke elite koje su ideološki nastavak velikosrpskog hegemonizma, kreira se inverzivni narativ po jednostavnoj logici: izjednačiti velikosrpski hegemonizam sa crnogorskim nacionalizom, kako bi savremeni sljedbenici velikosrpskih ideja iz 90-ih djelovali napredno.

• Društvene mreže kao kanal za plasiranje inverzivnog narativa

Na društvenim mrežama još pred ulazak Crne Gore u NATO-o otvoren je veliki broj “mim” stranica sa ciljem da šire anti-NATO i prosrpsku propagandu. Radikalizacija retorike od strane srpskih političkih elita i SPC, ispraćena je podjednakom radikalizacijom sadržaja društvenih mreža. Tako je u toku 2020. godine značajan broj stranica podržavao litije i kreirao sadržaj koji će promovisati politiku “Srpskog sveta” i klerošovinizam na mladima dopadljiv način. “Mim” stranice djeluju uporedo sa neobičnim konglomeratom intelektualaca koji svoje ideje plasiraju uglavnom na društvenim mrežama i povremenim intervjuima, a namjerno ili bez namjere postali su zastupnici stvaranja dovoljne mase građana koji će glasati ili za prosrpske i proruske političke stranke, ili za navodno građanske opcije koje će Crnu Goru približiti Srpskom svetu.

Prvi dio intelektualaca – influensera čine Srpskoj pravoslavnoj crkvi bliski intelektualci. Matricu njihovog djelovanja nije potrebno posebno objašnjavati i uglavnom se svodi na širenje pravoslavlja posredstvom društvenih mreža, udruženo sa poistovjećivanjem podrške Srpskoj pravoslavnoj crkvi sa borbom protiv korupcije. Veoma lako pronalaze zajednički jezik sa „neintelektualcima“ koji nešto otvorenije iskazuju privrženost „majci Rusiji“ i „bratskoj Srbiji“. Nerijetko se mogu pronaći intelektualci koji svoju intelektualnu energiju koriste za pravljenje „mim“ stranica, svjesni da je to najbolji kanal za kreiranje mišljenja milenijalaca i mlađih generacija.

Drugi dio čine mahom ateisti, agnostici ili nezainteresovani za vjerska pitanja, ali naklonjeni smjeni vlasti u Crnoj Gori, aktivni podržavaoci litija u predizbornom periodu. O njihovom se antiliberalnom sentimentu može prosuđivati po odnosu prema srpskoj političkoj sceni i manipulisanju ključnim pojmovima političkih nauka, od važnosti za obnovu crnogorske državnosti.

Najprije, pobijaju krilaticu „država pa demokratija“ (nezavisna Crna Gora i zaokružena državnost smatraju se osnovnim preduslovom da bi se moglo govoriti o manjem ili većem stepenu demokratije), pokazujući da je visok nivo korupcije potvrdio ne da se protiv ovog fenomena treba boriti, već da nezavisna država nije održiva. Relativizuju opasno i nazadno miješanje Vučićeve Srbije u unutrašnje poslove Crne Gore tako što potenciraju miješanje takozvane „druge Srbije“. Pod njom podrazumijevaju najdragocjeniji dio srpske intelektualne elite – one koja je protiv sklizavanja Srbije u autoritarizam i pobornik ideja liberalne demokratije zapadnog tipa, koja se gnuša negiranja genocida i želi vidjeti Srbiju na Zapadu, a koja samim tim najbolje prepoznaje pred kakvom se opasnošću nalazi Crna Gora.

Kada je aktuelno bilo učlanjenje Crne Gore u NATO ova grupa intelektualaca na crnogorskim društvenim mrežama bili su pobornici „Pokreta za neutralnost“, čija su čelna lica postali ili proruski političari poput Marka Milačića, ili lideri ekoloških pokreta. U pitanju je bila pažljivo osmišljena anti-NATO kampanja orkestrirana iz Rusije i Srbije na način da bude prijemčiva dijelu stanovništva koje nije otvoreno prorusko ili prosrpsko. Kada se dogodio državni udar, ovi intelektualci izvrgavali su bez ikakvih saznanja i argumenata čitav slučaj poruzi.

Ponekad pripadnici ove grupacije, slučajno ili namjerno, ne uspiju do kraja da u javnim, medijskim i nastupima na društvenim mrežama sakriju šta stvarno misle o državnosti Crne Gore. Primjera radi, indikativan je sljedeći citat jednog od viđenijih pripadnika ovog kruga influensera – sociologa Bojana Baće. Komentarišući predreferendumsku kampanju u Crnoj Gori, Baća za stranu koja se zalagala za crnogorsku nezavisnost kaže da „strategija Đukanovićeva bila je takva da političke aktivnosti nije redukovao samo na gradske trgove ili izborna mjesta kao područja borbe u kojima se demonstrira brojnost, već ih je proširio i na nivou svakodnevnog života, u kom su taktike otpora bile raznovrsne, a promjene uglavnom inkrementalne; sve, naravno, koordinirane tako da vode ka jednom cilju – samostalnosti. I dok je partijsko – državni aparat nastavio da radi ono što je radio i prije – od kupovine do šikaniranja ljudi, civilno društvo bilo je tu da žmuri i legitimiše, opravdava i sprovodi „modernizatorski zaokret ka Evropi, istovremeno delegitimišući – a u mnogo čemu i demonizujući drugu stranu kao recidiv prošlosti, na koncu pretvarajući je u drugost koju su, u svom kultur-fašističkom zanosu, posmatrali kao nešto što je nemoguće integrisati u proklamovani „novi civilizacijski predznak Crne Gore“.

I dok na površini ovaj citat izgleda kao proučavanje političke strategije u predreferendumskoj kampanji ili kritika civilnog sektora da se suviše približio političkim liderima radi ostvarenja zajedničkog cilja, čini se da nam autor ustvari poručuje da su nosioci ideje nezavisnosti Crne Gore, zadojeni kultur-fašističkim zanosom, kupovinom i šikaniranjem ljudi došle do pozitivnog rezultata na referendumu. A „novi civilizacijski predznak Crne Gore“ koji autor stavlja u negativan kontekst, bio je i ostao ništa drugo nego zalaganje za građansku državu, evropsku i evro – atlantsku orijentaciju i vrijednosti.

Ova grupa intelektualaca nema simpatije za Vučića, što im daje lažnu dodatnu notu „progresivnosti“, iako nikada u svom djelovanju nijesu izgovorili niti jednu riječ naklonosti Zapadu, NATO-u i iskazali makar tragove empatije za grubo Vučićevo miješanje u unutrašnje poslove Crne Gore. Vučića ne kritikuju zbog koketiranja sa Rusijom i Kinom, već isključivo zbog autoritarnih tendencija, gdje opet ne zapažaju da su najgori oblici tih tendencija upravo usmjereni  ka toj „drugoj Srbiji“.

Zapravo je iz odnosa prema crnogorskoj i srpskoj političkoj sceni uočljivo uvjerenje ovog ešalona intelektualaca u Crnoj Gori da retrogradne srpske nacionaliste treba da zamijene moderni anti-NATO srpski nacionalisti, koji će upravo zbog svoje uglađenosti i rabljenja termina poput „crnogorski nacionalizam“ a ne „srpska krv i stradanje“ bolje poslužiti potiranju crnogorskog nacionalnog identiteta i gušenju građanskog karaktera Crne Gore. Da pojednostavimo, između Vladimira Božovića i Vesne Bratić, biraju Božovića, između Vučića i Jeremića – Jeremića, između Dodika i Stanivukovića – Stanivukovića, ali nikada jednu Latinku Perović, jednog Branka Lukovca, jednog Bogića Bogićevića. Nikada niko od njih nije iskazao empatiju prema nasrtajima na crnogorski identitet, nikada se oglasio da ukaže na ruske i srpske revizionističke interese i ciljeve na Zapadnom Balkanu.

Štaviše, među ovim krugom javnih djelatnika veoma je popularna teza da su, na primjer, SAD i Rusija, ili NATO i Rusija u suštini isto – da se radi o imperijalističkim velikim silama koje kroz kombinaciju vojne moći, obavještajnog djelovanja i „kapitalističkog porobljavanja“ „gaze“ male države i nacije. Da nastavimo logikom prethodnog pasusa – između Bajdena (Buša, Obame ilI Trampa) i Putina biraju da kažu da su oni u stvari jedno te isto. Jedna od ključnih razlika – da SAD (i druge članice NATO-a) karakteriše snaga, tradicija i otpornost demokratskih institucija i civilnog društva, dok Rusiju karakteriše sada već otvorena diktatura i (često nasilan) progon političkih protivnika biva slučajno ili namjerno previđana. Ovakvo postavljanje stvari, rekli bismo vrlo namjerno, gotovo u stopu prati putinističko shvatanje svijeta u kom su svi „podjednako loši“, iz čega dalje slijedi zaključak da je međunarodni poredak zasnovan na miru, stabilnosti, slobodi i demokratiji fikcija i da je svaka disrupcija dozvoljena jer „i ona druga strana je negdje nekad nešto slično radila“.

Jedna od taktika crnogorskih, navodno građanskih, intelektualaca je podsjećanje na manipulativno izdvojene segmente mračnih devedesetih. Najprije, koriste citate crnogorskih liberala iz 90-ih izuzete iz konteksta da bi kreirali sliku da bi upravo liberali bili naklonjeni zaštiti Srba u Crnoj Gori od navodnog progona. Koriste i citate lidera DPS-a iz 90-ih da bi kreirali sliku da je upravo DPS činio ono što danas spočitavaju srpskim strankama, ali nikada ne spomenu činjenicu da je DPS napravio otklon od takvih retrogradnih politika na izborima 1997. kada se podijelio na procrnogorski i prosrpski dio. Takvom retorikom pridobio se mladi dio crnogorske populacije, koji ne pamti ratna zbivanja devedesetih da podršku pruži političkim strankama “URA” i “Demokrate”, koje takođe nijesu postojale devedesetih, premda su “Demokrate” ideološka sljedbenica promiloševićevskih struja.

Upravo iz prosrpskog dijela začet je veći dio današnjih radikalnih prosrpskih i proruskih političkih partija, koje ideološki nikada nijesu napravile otklon od Miloševića, a kojima je današnji DPS već punih 24 godine antipod. Cilj ovog inverziranog narativa jeste lažno predstaviti danas izuzetno cijenjeni dio crnogorske liberalne političke elite koja je 90-ih ustala protiv genocida u Srebrenici, napada na Dubrovnik, aktivnosti Srpske pravoslavne crkve i velikosrpske agende, kao ujedno i zaštitnike Srba i nespojive sa djelovanjem crnogorskih građanskih političkih stranaka.

U prilog razumijevanju koliko je ovo šizofren pristup intelektualne elite vrijedi navesti da je veliki udio crnogorskih liberala iz 90-ih svoj aktivni politički angažman prekinuo kada je bilo jasno da se Crna Gora kreće ka nezavisnosti i kada je taj narativ preuzela Demokratska partija socijalista, okrenuviši Crnu Goru Zapadu. Mnogi su ostali kritičari vlada koje je predvodio DPS zbog slabih rezultata na planu iskorjenjivanja korupcije, ali još više zbog ocjene da DPS nije uradio dovoljno na učvršćivanju crnogorskog identiteta. Međutim, taj dio političke elite Liberalnog saveza Crne Gore ponovo je otpočeo politički angažman upravo nakon izbora 30. avgusta 2020. godine, uviđajući da se Crna Gora ponovo nalazi pred opasnošću gubitka nezavisnosti.

Dakle, dok ih crnogorski navodno građanski intelektualci instrumentalizuju za dokazivanje teze o progonu Srba u Crnoj Gori, liberali djelima pokazuju da su iznova zabrinuti za nasrtaj velikosrpskih intelektualaca, ideologa, medija, političara na Crnu Goru kao nezavisnu i građansku državu.

Navodno građanski orijentisani intelektualci u sprezi sa mim stranicama zaslužni su i za fabrikovanje još jednog pojma sa dalekosežnim uticajem. Prije nekoliko godina, na društvenim mrežama pojavio se pojam „gradžanista“ koji je svojim ironično naglašenim buržoaskim prizvukom želio izvrgnuti poruzi pobornike građanskog društva. Opisivali su ih kao navodno slijepe za patnje srpskog naroda, borce protiv režima koji se oglašavaju samo kako bi kritikovali nedovoljne rezultate u borbi protiv korupcije, i bili propagatori članstva u NATO-u i evropskih integracija. Ovaj vid psihološkog pritiska na pripadnike nevladinog sektora, mlade, odigrao je možda i najvažniju ulogu u kupovini njihove ćutnje na potiranje građanskog karaktera crnogorske države.

Aktivnosti na društvenim mrežama su bile usmjeravane i na promovisanje ekoloških pokreta. Dok je, svakako, najveći dio podržavalaca ekoloških pokreta zabrinut za narušavanje životne sredine, energija generisana sa ciljem da se zaštiti priroda korišćena je za snaženje pro-SPC, anti-NATO i prosrpskog raspoloženja. Narativ koji je kreirao pritisak na mlade bio je da se ne može biti dosljedan zaštitnik životne sredine ukoliko se ne saosjeća sa vjernicima SPC, ili ukoliko se podržava NATO. Jedan od najupečatljivijih primjera kako “ekološki pokreti” i srpski nacionalisti često služe istom cilju bio je slučaj sa vojnim poligonom na Sinjajevini. Naime, Vojska Crne Gore je planirala da u oktobru 2020. na tom poligonu organizuje vježbu koja uključuje i gađanje bojevom municijom. Ovakve vježbe su inače redovna pojava i često i od strane NATO vojnih struktura označene kao veoma važne, jer povećavaju kod vojske bilo koje saveznice spremnost, interoperabilnost i sposobnost za vršenje zadataka. Međutim, namjera vojske da na Sinjajevini održi vježbu naišla je na koordinirane proteste mještana i tkz. “eko-aktivista” koji su tvrdili da će vojne aktivnosti ugroziti biodiverzitet i ekosistem na Sinjajevini. I pored toga što je Vojska Crne Gore, pri održavanju svake vojne vježbe ili uništavanja viškova naoružanja, radila analize uticaja na životnu sredinu koje su pokazale da je isti “ravan nuli” (izjava tadašnjeg ministra odbrane P. Boškovića), dio mještana i ekološki pokreti nijesu odustali od protesta, uz populističke, ponekad i banalne parole poput “nećemo sir sa mirisom baruta”.

Nova Vlada Crne Gore, podržana prosrpskom većinom u Skupštini, praktično prvog dana rada je objavila da će otkazati vojnu vježbu na Sinjajevini i da neće koristiti vojni poligon u te svrhe. Samim tim, vojska jedne članice NATO-a je onemogućena u vršenju aktivnosti koje su ključne za njenu spremnost i sposobnost da učestvuje u misijama i operacijama Alijanse. Takvo urušavanje kredibiliteta crnogorskih oružanih snaga može ići na ruku samo srpskim nacionalistima i njihovim ruskim mentorima, i podgrijavati narative da je Crna Gora nepouzdana saveznica sa beznačajnom vojskom koja NATO-u ne može ništa doprinijeti. “Eko-aktivisti”, lokalni i šire, su time postigli značajan plus ne za očuvanje životne sredine (koja nikad nije ni bila ugrožena), već za anti – zapadne ciljeve “Srpskog sveta”.

• MOGU LI FAKTORI NESTABILNOSTI NA ZAPADNOM BALKANU BITI PARTNERI ZAPADA

I dok je maligni uticaj srpskih političkih elita u njenom susjedstvu već postalo “opšte mjesto” savremenih međunarodnih odnosa, sukobljena su mišljenja o tome kako se njime pozabaviti. Stoga vjerujemo da je na ovom mjestu važnu ukazati na nekoliko mitova koje bi zapadne adrese trebalo da izbjegnu u svojim formulisanjima vanjskopolitičke strategije prema Srbiji i pojasniti zbog čega.

Mit koji možda i najviše zaslijepljuje međunarodne stratege jeste da je Srbija, kao i ostale države Zapadnog Balkana, žrtva toga što ju je Rusija prepoznala kao najpodesniji kanal za podrivanje bezbjednosti u dvorištu NATO-a. Zbog ovog mita, Zapad nerijetko ima razumijevanje za navodne teškoće sa kojima se srpske političke elite suočavaju u navodnoj želji da Srbiju otrgnu od ruskog uticaja. Na ovaj mit se nastoji odgovoriti strategijom povećanja bezbjednosnog, ekonomskog i kulturnog uticaja Zapada u Srbiji, kako bi on istisnuo ruski. Tako je, na primjer “Atlantski savjet” prije dva mjeseca u online formi ugostio srpskog Predsjednika Aleksandra Vučića, što se može tumačiti kao očekivanje da Srbija može pozitivno odgovoriti na otvoren prostor za saradnju na vašingtonskim adresama.

Naredni mit je da je Srbija “osuđena” na saradnju sa Ruskom Federacijom jer Ruska Federacija ne podržava nezavisnost Kosova, makar i iz sopstvenih sebičnih interesa. Prihvatanje ovakvog razumijevanja možda je i najpogubnije po bezbjednost Zapadnog Balkana jer su od NATO vojne intervencije na Kosovu i povlačenja srpskih trupa, pada Miloševića, prošle pune 22 godine. Ohrabruje to što nova američka administracija vrlo eksplicitno ističe da pregovori Srbije i Kosova treba da rezultiraju uzajamnim priznanjem dvije države i time kreira pritisak na strani Srbije da pronalaži rješenje, bez pozivanja na “kosovski mit” i na “rusku braću” u opravdavanju sopstvenog istorijskog revizionizma, agresivnog nacionalizma, traženje prekrajanja granica itd.

Zašto je legitimizacija ovih mitova u narativu o Srbiji loša za ostvarenje mira i bezbjednosti na Zapadnom Balkanu i evroatlantskih interesa i zašto u njihovoj srži leži nedovoljno razumijevanje srpske strategije u regionu?

Kroz istoriju, agresivni srpski nacionalizam ili je ostajao i dalje agresivan ili nakon privremene pritajenosti postajao još agresivniji. Ako je više puta u istoriji doveo ovu zemlju do katastrofalnih posljedica i učinio da problem ima sa svim  svojim susjedima i Zapadom kojem nominalno teži, legitimno je pitanje zbog čega je i danas ključan u oblikovanju srpske društvene i političke scene.

Srpski nacionalizam gore opisanoj strukturi moći u Srbiji ne služi prvenstveno kao sredstvo za teritorijalnu ekspanziju ili jačanje državne snage. On je potreban prevashodno kao sredstvo očuvanja vlasti i sveprožimajućeg uticaja koji ta struktura ima u srpskoj politici i društvu. Jer kada Srbiji “sve ide kako treba” i njeni ciljevi, pa i oni ekspanzionistički, bivaju ispunjeni, prestaje društveno–politička potreba za ključnim uticajem takve strukture na političke procese. Ta potreba opstaje samo u situaciji kada je narativ da su Srbija, “srpstvo” ili srpski narod ugroženi, pri čemu je naravno političko-vojno-obavještajni establišment najpogodniji da tu prijetnju otkloni.

Za održavanje takvog narativa nije, dakle, neophodno ispuniti nacionalističke ciljeve. Potrebno je, međutim, imati stalnu tenziju, loše odnose sa susjedima i generalno nestabilnu situaciju. Srbija, zato, ne izaziva nestabilnost na Zapadnom Balkanu samo da bi ispunila nacionalističke ciljeve. Situacija je obrnuta. Nacionalistička ekspanzija nije cilj, već sredstvo, a njime se postiže cilj – permanentna nestabilnost. Srpske elite stoga nijesu destabilizatori da bi ostali odani nacionalisti, već su nacionalisti da bi bili destabilizatori.

Ovakva uloga Srbije kao “permanentnog destabilizatora” u regionu čini Srbiju ne žrtvom ruskog revizionizma, već njenu politiku podudarnu i kompatibilnu sa namjerama “revizionističkih” velikih sila, u prvom redu Rusije. Namjera Kremlja je jasna – da kroz izazivanje nestabilnosti na Zapadnom Balkanu zadaju udarce Evropskoj Uniji i NATO. Stoga ne čudi činjenica da, što su odnosi Rusije i Zapada sve više prerastali u rivalstvo, to su odnosi Rusije i Srbije bili bolji. Rusija samo podupire razumijevanje ukorijenjeno u srpskoj naučnoj i političkoj zajednici već skoro dva vijeka, da Srbija ima svoje legitimne interese na Zapadnom Balkanu, koji uključuju zaštitu srpskog naroda u okruženju. Ovo ne znači ništa drugo do legitimizaciju srpskog miješanja u unutrašnje poslove drugih država, pa i članica NATO-a pod plaštom zaštite srpskog naroda od progona. Vjerujemo da je argumentacija o opstanku agresivnog srpskog nacionalizma koju smo priložili dovoljna za pojašnjavanje da srpski nacionalizam ne nastaje kao produžena ruka ruskog imperijalizma, već se uzajamno prožimaju.

Dok Rusija zbilja koristi Srbiju za ostvarenje svojih imperijalističkih interesa, glavni profiter od ruskog imperijalizma upravo je ista Srbija, dok god su na vlasti političke elite koje žele izgovor da nikada ne priznaju zločine počinjene 90-ih, uključujući genocid u Srebrenici, zločine koje su “četnički pokreti” i SPC počinili za vrijeme kolaboracije sa nacistima, gdje je dovoljno spomenuti Staro sajmište i usmjerenost Srpske pravoslavne crkve protiv jevrejske zajednice za koju nikada nije dato izvinjenje, o čemu je pisao Jovan Bajford, itd.

Srbija je “širom otvorila” vrata za ruske investicije, pogotovo u sektoru energetike. Gazprom kontroliše većinski paket akcija u Naftnoj Industriji Srbije (NIS). Izvoz ruskog gasa u Srbiju porastao je u toku 2021. za čak 71%. Rusija investira/kreditira i infrastrukturne projekte u Srbiji, a izražava volju i da raširi uticaj na poljoprivredu i zdravstvo. Srbija je u oktobru 2019. godine u Moskvi potpisala i Sporazum o slobodnoj trgovini sa “Evroazijskom ekonomskom unijom” (EAEU), koju sačinjavaju Rusija, Bjelorusija, Kazakhstan, Jermenija I Kirgistan.

U kreiranju slike o Rusiji kao najznačajnijem partneru Srbije pomažu proruski mediji u Srbiji (istovremeno i provladini) koji višestruko predimenzioniraju obim i značaj ruskih investicija. U analizi portala “Nova ekonomija” podržanoj od strane Balkanskog fonda za demokratiju (projekat “German Marshall Fund-a”) navode se podaci Privredne komore Srbije da su ukupna neto ulaganja iz Rusije u Srbiju u periodu 2010-2018. Iznosila 1.47 milijardi eura, čime je “Rusija na četvrtom mjestu po veličini investicija”. Međutim, u istoj analizi se dolazi do zaključka da ruski političari i njima naklonjeni mediji u Srbiji stalno preuveličavaju iznos investicija, operišući sa ciframa i od 10 miliardi dolara.

I pored činjenice da Srbija ima partnerski status u NATO-u, Srbija i Rusija razvijaju značajnu vojnu saradnju. Mediji su, na primjer, krajem 2019. prenijeli navode iz izvještaja Sekretarijata za odbranu SAD-a izrađenog u maju iste godine, gdje se konstatuje da “Srbija među zemljama Zapadnog Balkana ima najpopustljivije okruženje kad je riječ o ruskom uticaju”, kao i da je “Srpska napredna (Vučićeva) stranka nakon 2012. preduzela korake kako bi povećala vojnu saradnju sa Rusijom”. Dalje se naglašava da je to rezultiralo “potpisivanjem ugovora o strateškoj saradnji 2013, kao i da “u regionu jedino Srbija učestvuje u zajedničkim vojnim vježbama sa Rusijom”. Izvještaj precizira i brojne srpske nabavke ruskog vojnog naoružanja i opreme, kao i vojne donacije Rusije Srbiji.

Saradnja ne izostaje ni na obavještajnom planu– poznat je, na primjer, slučaj kada je šef ruskih obavještajnih službi Patrušev “izvukao” agente GRU umiješane u pokušaj državnog udara u Crnoj Gori iz Beograda. Prema navodima medija, ovaj slučaj takođe pominje i obrađuje i gore-pomenuti Izvještaj Ministarstva odbrane SAD-a.

Nakon “intervencije” Patruševa gotovo prestala saradnja srpske države sa crnogorskim pravosudnim organima. Srbija nikad nije izručila osumnjičene Bogićevića i Ristića, a takođe je pružala utočište u svojoj Ambasadi u Podgorici optuženoj Branki Milić, nakon što se ona tamo sklonila da bi izbjegla pritvor. Ovo sve i pored višestrukih zahtjeva crnogorskog pravosuđa da se ta bjegunka od pravde izruči.

Medijska scena u Srbiji je izrazito pro-ruski i anti-zapadno obojena, što se može vidjeti ne samo iz izvještavanja o Zapadnom Balkanu, već i o pitanjima kao što su ukrajinska ili sirijska kriza. U pravoslavnom svijetu, SPC je glavni saveznik Ruske pravoslavne crkve i pridružila joj se u odbacivanju autoriteta Vaseljenske patrijaršije nakon što je patrijarh Vartolomej priznao autokefalnost Ukrajinske pravoslavne crkve.

I pored činjenice da je Srbija, kao kandidat za članstvo u EU koji je otvorio pristupne pregovore, u obavezi da se usaglašava sa Zajedničkom vanjskom i bezbjednosnom politikom EU, ona uporno odbija da isprati sankcije uvedene Rusiji zbog aneksije Krima, operacija u Istočnoj Ukrajini ili trovanja S. Skripalja u Londonu. Dvije države se usaglašavaju i u multilateralnim forumima – ministar vanjskih poslova Rusije Lavrov je, nakon sastanka sa srpskim kolegom Selakovićem, otvoreno izjavio da su se ministri “dogovorili da se nastavi koordinacija u međunarodnim organizacijama”.

Čini se da do sličnog zaključka podesnosti destabilizatorske uloge Srbije dolaze i Kinezi. Matrica je ista kao i kod Rusije – kako su se odnosi Zapada i Kine pogoršavali, to su odnosi Kine i Srbije, posebno ekonomski, bili bolji. Na primjer, shodno podacima koje je objavio portal “Slobodna Evropa”, gotovo 90 odsto kineskih investicija u Srbiju realizovano je od 2016 pa do 2019. Radi se od cifri od oko 1.6 milijardi eura.  Ono što je interesantno, međutim, je što članak konstatuje da srpski političari imaju običaj da višestruko preuveličavaju upliv i uticaj kineskih investicija, na sličan način kao što rade i sa ruskim. Na primjer, prenosi se izjava premijerke A. Brnabić da su kineske investicije u 2019 “dostigle 10 milijardi eura”, iako to nije slučaj.

Stiče se utisak da srpski politički vrh namjerno predimenzionira uspjehe saradnje sa Kinezima, a posebno u osjetljivim sektorima kao što su informatičke, digitalne i 5G tehnologije. I pored činjenice da je SAD kompaniju Huavei označila kao bezbjednosnu prijetnju i uvela joj sankcije, srpski ministar inovacija N. Popović se javno pohvalio “da je Huavei tu u Srbiji da dugo ostane”.

Izvještaj uticajnog vašingtonskog “think – tanka” CSIS “Kako postati država zavisna od Kine – slučaj Srbije” (Becoming a Chinese Client State – The Case of Serbia) objavljen u septembru prošle godine, konstatuje da “kineske kompanije u strateškim sektorima poput energetike, informatike i infrastrukture  pripremaju da iskoriste Srbiju kao “lansirnu rampu” za regionalne operacije, poboljšanje pristupa EU tržištima i oblikovanju tehnoloških standarda”. Dalje se navodi da “politički, kineske aktivnosti su učvrstile srpsku podršku spoljno-političkim ciljevima Pekinga, istovremeno učvršćujući klijentelističke mreže u Srbiji i podrivajući evropske integracije.

Matrica je jasna – velike sile koje žele da destabilizuju međunarodni poredak (Rusija i Kina) i struktura moći u Srbiji kojoj je destabilizacija cilj sam po sebi, kompatibilni su, lako nalaze zajednički jezik i mogućnosti za vanjsko – političku, bezbjednosnu, vojnu, ekonomsku i kulturnu saradnju.

Za vrijeme Trampove administracije, na zapadnim adresama počelo je provejavati razmišljanje da Vučić čini male korake da Srbiju okrene ka Zapadu. Ironično je što se u prilog ovome ističe da je Srbija lider u vjerskim slobodama a istovremeno guši prava Muslimana u Sandžaku, ili da Vučić projektom “Mini Šengen” želi pokazati Zapadu da Srbija može igrati pozitivnu ulogu na Zapadnom Balkanu, ili da Srbija unaprjeđuje saradnju sa srpsko-američkom dijasporom u želji da dijaspora bude most saradnje Srbije i SAD.

Vjerovanje da se Srbija fleksibilnim pristupom može okrenuti Zapadu nije novina. Sve od pada Miloševićevog režima 5. oktobra 2000, zapadni saveznici (EU, NATO i SAD) su, uz kraće prekide izazvane konkretnim pitanjima poput proglašenja nezavisnosti Kosova ili izručenja ratnih zločinaca Tribunalu u Hagu, forsirali politiku saradnje sa Srbijom. Najviši evropski i američki zvaničnici su veliki broj puta posjećivali Beograd. Srbiji je otvorena perspektiva evropskih integracija, kao i pristupni pregovori, što je nakon Crne Gore čini najuspješnijim kandidatom za članstvo u EU. Srbija je sama odbila mogućnost učlanjenja u NATO proglasivši vojnu neutralnost, ali joj je i ta mogućnost i dalje bila otvorena.

Srbija je takođe podržana da bude uključena u sve, ili gotovo sve, regionalne inicijative, i pored toga što i dalje, neposredno ili posredno, blokira pristup Kosovu u većinu njih. Preduzeti su i konkretni napori da zapadni investitori ulažu u srpsko tržište i privredu. Zapadni saveznici otvoreno su ili prećutno čak podržavali razne ideje potekle od srpskih lidera, poput „Mini-Šengen“ inicijative, iako takvi projekti (što je vidljivo iz konteksta srpskog političkog djelovanja) imaju potpuno druge ciljeve od onih koji se predstavljaju javnosti. Reakcija EU i SAD na specijalni rat koji je Srbija, uz Rusiju u pozadini, vodila protiv Crne Gore u toku 2019. i 2020, ili na sadejstvo sa Republikom Srpskom u blokiranju funkcionisanja BiH, ako ih je i bilo, bile su nedovoljne da se takvo ponašanje zaustavi.

Sa druge strane, ubrzano demokratsko nazadovanje Srbije u unutrašnjoj politici, njeno ponašanje prema susjedima (prevashodno Crnoj Gori i BiH preko Republike Srpske), vrlo mali suštinski napredak u dijalogu sa Kosovom, svjesno, javno i neskriveno zbližavanje sa Rusijom na političkom, vojnom, bezbjednosnom i ekonomskom planu, kao i prisustvo (i javno proklamovana želja srpskih političara da se ono poveća) Kine u srpskoj ekonomiji evidentno pokazuju da pristup zasnovan na uključivanju, saradnji i integraciji ne donosi rezultate. U tom cilju, savršeno se dobro razumiju sa prijateljima iz Moskve, dok i onim pekinškim otvaraju vrata za takvu vrstu djelovanja.

U prethodnih nekoliko godina srpske političke elite osjetile su da je međunarodno okruženje ponovo podsticajno za pokušaj revizionizma na Zapadnom Balkanu zbog nepostojanja saglasnosti velikih sila o politici na Zapadnom Balkanu. Upravo tada formulisale su politiku “Srpskog sveta”. Naime, Sjedinjene Američke Države pod predsjednikom Trampom manje su bile naklonjene saradnji sa Evropskom unijom, sa kojom je Tramp često razmjenjivao uzajamne političke optužbe i vodio “tarifni rat”. Iako je tada Sjeverna Makedonija postala članica NATO-a, kako su se bližili američki izbori, Zapadni Balkan ostajao je bez čvrstog oslonca u američkoj politici koja je uobičajeno imala veću dozu involviranosti u sprječavanje međuetničkih razmirica. I sama Evropa suočila se sa rastućim desnim populizmom koji je i sam podsticajan za nacionalističke agende, i prijetnjama urušavanju zajedničkih evropskih vrijednosti iznutra.

Kako bi ostvarila agendu “Srpskog sveta”, Srbija i SPC počele su koristiti kao oruđe za lobiranje prema američkim institucijama američko-srpsku dijasporu. Flagrantan je primjer Srpsko-američke liderske konferencije (SALC) čija se facebook stranica vodila iz Moskve, a koja je organizovala događaje na temu vjerskih sloboda u Crnoj Gori, pozivajući najviše američke zvaničnike. Srbija je, naime, dobro prepoznala da je zaštita vjerskih sloboda u središtu američke unutrašnje i vanjske politike i da su SAD lider u zaštiti hrišćana i bilo koje druge vjerske zajednice u svijetu.  Srbija se u očima Sjedinjenih Država pokušavala predstaviti kao zaštitnica hrišćana na zapadnom Balkanu, što u momentu negiranja čitave jedne nacije i njenog identiteta na Zapadnom Balkanu nije moglo biti dalje od istine. Dok su se Srbija, SPC i srpsko-američka dijaspora žalili da Crna Gora pokušava asimilirati pravoslavne crkve, srpski političari zapravo su javno sanjali o tome da Crna Gora “ponovo bude komad srpske zemlje”, što u istoriji nije bila.

I dok su američki zvaničnici sarađivali sa srpsko-američkom dijasporom u namjeri da Srbiju približe Zapadu, Srbija je zapravo retorički podržavala američke prioritete kako bi učinila da se SAD uzdrže od moguće kritike prema srpskim potezima na Zapadnom Balkanu. Na primjer, odmah nakon što je Srbija kupila rusku vojnu opremu, ministar vanjskih poslova Dačić objavio je izjavu da će pozvati srpsku dijasporu da glasa za predsjednika Trumpa kako bi smirio moguću američku reakciju. U isto vrijeme, srpski mediji, od kojih je 90% pod kontrolom Vlade Srbije, širili su antiameričko raspoloženje među srpskim stanovništvom.

U takvim uslovima srpskog koketiranja sa Zapadom dok predlaže inicijative pogubne po teritorijalni integritet država Zapadnog Balkana, proruski ekstremizam može samo cvjetati i doprinositi da sadašnja srpska vlada izgleda kao umjerena i najprogresivnija opcija za saradnju.

• PRIJEDLOG MOGUĆIH ODGOVORA NA DESTABILIZIRAJUĆI UTICAJ SRPSKOG SVETA

• Mogući odgovori međunarodne zajednice

• Srbija kao „permanentni destabilizator“ je realnost koju treba prihvatiti. Više puta pomenuta i opisana uloga Srbije i struktura moći koje njome upravljaju na Balkanu uzrokuje da bilo koji politički pristup kome je cilj stabilnost, napredak i pomirenje u regionu, a koji želi da do tog cilja dođe (prevashodno) kroz saradnju sa Srbijom i koji Srbiju smatra ključem za rješavanjem problema u regionu, u ovom momentu osuđen na neuspjeh. Štaviše, sve autoritarniji karakter aktuelne vlasti u Srbiji, kao i kompatibilnost ciljeva strukture moći sa ciljevima Moskve (sjutra možda i Pekinga) na Zapadnom Balkanu čini očekivanje da se Srbija može pretvoriti u konstruktivan faktor za rješavanje regionalnih pitanja izuzetno nerealnim.
• Obuzdavanje a ne uključivanje Srbije je jedini svrsishodan način za postizanje trajnije stabilnosti na Balkanu. NATO, EU i SAD u Srbiji u regionu imaju rivala, a ne partnera. Strukture moći u Srbiji Zapad svakako posmatraju kao rivala – a revizionizam Moskve (i Pekinga) im uliva nadu da im je položaj dovoljno jak da u tom rivalstvu istraju na duže staze. Želja zapadnih saveznika da Srbiju, kao najveću državu regiona, privuku u svoju orbitu (politika uključivanja), jeste razumljiva – zbog potrebe uspješnog okončanja dijaloga sa Kosovom; činjenice da Srbija kao rival zaista jeste entitet koji na Zapadnom Balkanu može da izazove najveće probleme; kao i zbog mogućeg „zamor od Balkana“ koji se ponekad da osjetiti i u Vašingtonu i u pojedinim evropskim prijestonicama. Ali, iz gore navedenih razloga nije realistična.
• Analogno pristupu NATO-a prema Rusiji, Zapad bi trebalo da usvojiti prilagođenu priliku „dvostrukog pristupa“ prema Srbiji kao razumnu i u realnosti utemeljenu alternativu politici „uključivanja“. Dvostruki pristup se može vrlo lako objasniti kao odvraćanje i zadržavanje tamo gdje je to neophodno, a smisleni i konstruktivni dijalog gdje je to moguće. Logično je, da u nekim pitanjima (očigledan primjer je dijalog sa Kosovom) razgovor sa Srbijom, ko god njome upravljao, nije moguće izbjegavati. Međutim, potrebno je da svaki dijalog prati jasna, kredibilna i snažna politika odvraćanja, koja će ujedno biti i najuvjerljiviji dokaz strukturi moći u Srbiji (a samim tim i Rusiji i u budućnosti Kini) da Zapad nije „napustio“ Balkan već da je posvećen očuvanju njegove stabilnosti i zaštiti demokratske, evropske i evro – atlantske orijentacije onih država regiona koje su takav put izabrale.
• Potrebno je postaviti jasne „crvene linije“ čije bi eventualno prelaženje od strane Srbije automatski izazivalo posljedice po tu državu. Ovo je jedna od manifestacija politike „dvostrukog pristupa“ i odvraćanja u praksi. Pri tome, najozbiljnije posljedice bi izazivali najkrupniji „faulovi“, kao što su eskalacija hibridnog rata i izazivanje građanskih nemira u NATO članicama Crnoj Gori i (u ovom momentu manje vjerovatno) Sjevernoj Makedoniji, nasilna secesija Republike Srpske od BiH ili pokušaj da se konflikt na Kosovu ponovo rješava vojnim putem. Nedvosmislena, više puta izrečena poruka Bajdenove administracije da se kosovski konflikt može riješiti samo međusobnim priznanjem dvije države, je dobar početni korak u tom pravcu.
• Razmišljati i o uvođenju sankcija (zabrane putovanja i/ili zamrzavanje sredstava) pojedincima iz srpske strukture moći za koje se nedvosmisleno utvrdi da su učestvovali u hibridnim operacijama protiv NATO članica ili sarađivali sa ruskim bezbjednosnim strukturama u regionu. Ovo ukoliko se nedvosmislene diplomatske poruke, poput Bajdenove o neophodnosti priznanja Kosova i nemijenjanju granica na Balkanu, ne pokažu dovoljno jakim sredstvom da srpske elite odvrate od daljeg širenja nestabilnosti. Sa druge strane, bilo kakvo konstruktivno ponašanje Srbije, a posebno napravljen korak u pravcu istinske demokratizacije društva i razgradnje “strukture moći” treba da povlači nagradu.
• Blokada pregovora sa EU ili zamrzavanje partnerskog statusa u NATO-u, ili prijetnja takvim potezima, u krajnjem mogu da posluže kao kredibilan metod odvraćanja i zaustavljanja destabilizatorskog ponašanja Srbije. Iako struktura moći u Srbiji želi sa NATO i EU rivalstvo, a ne partnerstvo i integraciju, još uvijek im je (posebno njenim političkim djelovima) potrebno da održavaju fasadu proevropske orijentacije i posvećenosti integraciji u EU. Ako nizašto drugo, ono jer im ta fasada olakšava lobiranje za svoje (i ruske) ciljeve u zapadnim prestonicama.
• Potrebno je revitalizovati proces proširenja EU i ponovo afirmisati princip „regate“ u integracijama. Tačno je da se ova teza ponovila već mnogo puta. Međutim, ne gubi na aktuelnosti. Bilo kakva naklonjenost zajedničkom ulasku Zapadnog Balkana u EU na ruku ide srpskim nacionalistima koji žele blokirati dalju demokratizaciju Srbije i spriječiti što skoriji ulazak Crne Gore, te držati region u stanju nestabilnosti u dvorištu EU. Princip po kome najbolji kandidati napreduju najbrže je ključan za ostvarenje integracionih ciljeva, jer uspjeh jednog kandidata podstiče i druge na uspjeh.
• Zapadni saveznici treba da grade partnerstva sa onim političkim snagama koje su nedvosmisleno pro-evropski i evroatlantski orijentisane i gdje nema tragova uticaja Rusije ili struktura moći Srbije. Smjena vlasti u državama regiona nije nužno i podstrek da se u tim državama ubrzaju demokratske reforme. Iako se izborna volja građana mora poštovati svuda, promjene mogu da donesu i produbljivanje demokratskog nazadovanja, umjesto njegovog zaustavljanja. Primjer Crne Gore to jasno pokazuje (opširnije o tome objašnjeno u dijelu o Crnoj Gori).
• U samoj Srbiji, neophodno je podržavati i podsticati rad nezavisnih medija i NVO sektora. Ovo prije svega zbog činjenice da je i sadašnja opozicija u Srbiji kontaminirana agresivnim nacionalizmom i pod uticajem struktura moći. Sa druge strane, za balkanske prilike relativno mala izlaznost (oko 50% sa bojkotom opozicije 2020, oko 56% 2016. bez bojkota) ukazuje da prostora za alternativu ipak ima. Međutim, za demokratske promjene u Srbiji nije dovoljna smjena vlasti, već i smanjivanje uticaja vladajuće strukture moći. Stoga je jak, demokratski orijentisan medijski i civilni sektor kao snažna alternativa nacionalističkim medijima i „intelektualcima“ okupljenim oko SANU, SPC i sličnih grupacija, početni preduslov za demokratizaciju Srbije bez kog dalje nije moguće nastaviti.
• Takođe na bezbjednosnom planu, kroz mehanizme NATO-a potrebno je osnažiti kapacitete članica i partnera za suprotstavljanje hibridnim napadima, prevashodno obavještajnu saradnju, borbu protiv sajber-napada i kampanja dezinformacija i širenja lažnih vijesti, bez obzira na to dolaze li sa političkih ili vjerskih adresa. Ovo je posebno važno kako zbog hibridnih dejstava iz same Srbije (i Republike Srpske, što u ovom kontekstu ne pravi veliku razliku), tako i zbog činjenice da su Beograd i Banjaluka glavni kanali širenja ruskog uticaja ove vrste u regionu. Posjete „kontra-hibridnih timova“ Alijanse, poput one Crnoj Gori u novembru 2019, mogu da posluže kao dobar obrazac za ovu vrstu djelovanja.
• Povoljan uticaj ekonomske podrške regionu na situaciju moguće je postići samo u sadejstvu sa jasno definisanim političkim i bezbjednosnim pristupom prema Zapadnom Balkanu.  Jačanje ekonomske i razvojne saradnje takođe ima svoje mjesto u dijapazonu sredstava koje EU i SAD imaju na raspolaganju da pomognu regionu. Međutim, opasna je iluzija da je podsticanje ekonomskih projekata put kojim će se, u stvari, riješiti problemi na Balkanu. Prije svega zbog činjenice da konflikti zbog ekonomskih razloga nijesu ni nastali. Takođe, bilo kakvo, pa i ekonomsko, grupisanje „destabilizatora“ i „žrtava destabilizacije“ šalje pogrešnu poruku tolerisanja destabilizatorskog ponašanja. Stoga, nesumnjivo potrebnu, poželjnu i korisnu ekonomsku i razvojnu saradnju treba vratiti na bilateralni, ili na nivo „EU-kandidat“, pri čemu se, na primjer, otključavanje/otkazivanje pristupa EU fondovima ili investicije/prijetnja otkazivanjem istih u infrastrukturne projekte mogu koristiti i kao produbljivanje saradnje (sa državama čiji je integracija stvarni cilj) i kao mjera odvraćanja (prema „permanentnom destabilizatoru“).
  • Mogući odgovori u Crnoj Gori

• Potrebno je generalno revitalizovati ideje očuvanja crnogorske državnosti, multietničkog i međuvjerskog sklada i evropske i evroatlantske spoljnopolitičke orijentacije države.  Parlamentarni izbori u Crnoj Gori održani u avgustu 2020. rezultirali su infiltracijom pro-srpskih i pro-ruskih političkih snaga u sve grane vlasti, kao i (uz „litijski pokret“ koji im je prethodio) snažnim jačanjem političkog uticaja SPC. Takva situacija nesumnjivo čini ovaj zadatak mnogo težim i komplikovanijim nego što bi inače bio. Posebno je zabrinjavajuća pojava da su birači i javnost spremni da procrnogorske ideje zanemare ukoliko se time dolazi do ostvarenja nekih drugih ciljeva (u avgustu 2020. to je prevashodno bila smjena vlasti).
• Od ključne je važnosti da buduće objedinjavanje procrnogorskih snaga bude upravo oko ideja koje ih sve povezuju. Dakle, ne oko jedne ili druge političke partije, kulturne organizacije ili institucije, pa čak ni oko političkih ličnosti koji su iznijeli glavne napore borbe za obnovu crnogorske državnosti i ulazak Crne Gore u NATO. Ovo ne znači da za pomenute partije, organizaciije ili ličnosti nema mjesta. Bitno je samo, da njihovo mjesto ne bude ni više, ni manje važno od nečijeg drugog. Samo ovakva široka, do krajnosti demokratizovana i inkluzivna struktura pokreta može da bude dovoljno ubjedljiva i samim tim vrati kod određenog broja razočaranih birača kredibilnost i idejama koje zastupa. Time se ponovo stvara kritična masa koja je spremna na političko djelovanje da bi te ideje ostvarila ili zaštitila. Bez obzira na to šta to značilo – od dijaloga sa političkim snagama u aktuelnoj vlasti koje se, makar deklarativno, zalažu za nezavisnu, evropsku i evroatlantsku budućnost Crne Gore, preko vođenja političkih kampanja, do organizacije građanskih protesta.
• Neophodno je definisati „najmanje zajedničke sadržaoce“ buduće crnogorske politike, oko kojih će se, uspije li Crna Gora kao država i društvo, „automatski“ saglašavati svi bitni politički faktori i koji će samim tim definisati i prostor za političku borbu unutar sistema.  Generalno, te ideje su već sažete u Ustavu Crne Gore – građanska država, multietničnost, multikonfesionalnost, sloboda, demokratija, tržišna ekonomija. Jasno je, da za organizacije poput Demokratskog Fronta ili SPC ovi najmanji zajednički sadržaoci nijesu prihvatljivi. Stoga je cilj svakom ko se makar deklarativno zalaže za građanski i evropski karakter crnogorske države i društva predočiti da politička saradnja sa ovim organizacijama nije put do toga.
• Neophodno je ubrzati reformski proces u Crnoj Gori na unaprjeđenju vladavine prava i borbe protiv korupcije, i insistirati ka evropskim adresama da uvaži geopolitičku potrebu da Crna Gora što skorije postane sljedeće članica EU.
• Crnogorska intelektualna i kulturna scena, oličena u organizacijama kao što su Crnogorska akademija nauka i umjetnosti (CANU), „esnafska“ kulturna i udruženja umjetnika, univerzitetski profesori i organizacije civilnog sektora koje se bave crnogorskim identitetskim pitanjima treba da budu aktivniji u zaštiti temeljnih vrijednosti na kojima država počiva. Sadašnje djelovanje ovih aktera je nekoordinisano, neorganizovano i pruža nedovoljno jak odgovor vrlo uobličenom i koordinisanom „kulturno-političkom radu“ na potiranju crnogorskog identiteta koji dolazi od njihovih srpskih kolega. Posebno je, na primjer, „rječito“ bilo ćutanje CANU u momentima brutalnih napada na crnogorski identitet kakvim smo gotovo svakodnevno svjedočili od kraja 2019. pa do izbora u avgustu 2020. Sve ovo je stalno iziskivalo potrebu da najviši politički zvaničnici budu uvijek ti koji će odgovarati na ovakve akcije iz Srbije, što je ponekad kreiralo percepciju „prekomjernog odgovora“.
• Od velike važnosti je takođe prepoznati i reagovati na činjenicu da je medijski i kulturni prostor u Crnoj Gori kontaminiran srpskim (klero)nacionalističkim i proruskim sadržajem. Ta vrsta uticaja se dvojako manifestuje – kao otvoreno negiranje crnogorskog identiteta, nacije, crkve, jezika i kulture i „generička“ nacionalistička propaganda, ali i kroz veoma opasnu tezu tkz. „umjerenih“ krugova bliskih vladajućoj koaliciji i naklonjenim medijima da je zaštita i promocija crnogorskog identiteta u stvari „crnogorski nacionalizam“ koji je jednako štetan kao onaj srpski.
• Upravo kroz široko djelovanje pokreta, kroz razna sredstva poput medijskog rada, kulturne promocije,  osnivanja i djelatnosti NVO-a i „think – tank“ organizacija može se ne samo afirmisati crnogorski identitet, već i ponovo potvrditi argumentacija da on ne ugrožava nikog.  Ovo djelovanje se može relativno lako osmisliti i sprovesti uz veoma male troškove i napore. Počevši od organizacija raznih vrsta (onlajn ili uživo) radionica za srednjoškolce i studente, preko tribina, skupova, naučnih seminara, okruglih stolova, do osmišljavanja i sprovođenja obuka i treninga za državne službenike koji se bave diplomatskim, obavještajnim, prosvjetnim ili poslom odnosa sa javnošću. Takođe, stvari poput pisanja i objavljivanja (zbornika) analiza i naučnih radova koji će se baviti identitetskim pitanjima treba da se uzmu u obzir, s posebnim senzibilitetom da je korisno da budu čitane i u inostranstvu, a ne samo u Crnoj Gori. Svim ovim postiže se efekat smanjivanja malignog uticaja onih koji bi da razgrađuju crnogorski identitet i građanski karakter crnogorskog društva.
• U vanjskoj politici, svako planiranje koje Crna Gora i njene institucije koje se time bave preduzimaju treba da uzme u račun ciljeve Srbije kao „permanentnog destabilizatora“ u regionu.  Dobre odnose sa susjedima nije dovoljno samo „poželjeti“. Potrebno je da ih i susjedi hoće, a takođe je potrebno i zaštititi one dobrosusjedske odnose koje smo već ostvarili.  Jer ko god u Crnoj Gori bio na vlasti i koje god nacionalnosti ili vjere bio, za očekivati je da će destabilizatorska pozicija Srbije duže vrijeme ostati na snazi. Samim tim, ova država i struktura moći koja njome upravlja biće glavna politička i bezbjednosna prijetnja po mir, stabilnost i građanski karakter naše države.
• Crnogorske diplomate i vanjsko – politički eksperti, uključujući civilni sektor i „think tank“ zajednicu koja se tek budi, će u budućnosti  – da sastave i artikulišu planove i pravce djelovanja crnogorske vanjske politike, strateški i taktički, i nastupe kao služba koja najvišim državnim zvaničnicima nudi gotova rješenja formulisanja i sprovođenja politika. Odgovorna spoljna politika predviđa prihvatanje realnosti, koje trenutno izostaje. Srpska uloga „destabilizatora“ se ne prepoznaje već se nastoji ostvarivati tješnja saradnja upravo u oblastima koje idu na uštrb crnogorskim interesima, poput prosvjete, kulture, veće ekonomske zavisnosti. Crnogorski zvaničnici redovno putuju u Republiku Srpsku pa, iako su deklarativno posvećeni teritorijalnom integritetu Bosne i Hercegovine, javnost sve više uviđa da u praksi to nije slučaj. Još uvijek u istoriji nije zabilježen primjer uspješne spoljne politike zasnovane na iluzijama. Teško da će ovakva crnogorska, bude li nastavljena, promijeniti tu praksu.
• Potrebno je takođe da crnogorska diplomatija bude „potkovana“ ne samo u političkim pitanjima, već da njeni pripadnici posjeduju temeljno znanje o crnogorskoj istoriji, kulturi i identitetu. Crna Gora će, očito, zbog srpske destabilizatorske uloge još dugo vremena voditi bitku za očuvanje sopstvene samobitnosti, i njena diplomatska služba mora odgovoriti toj potrebi.

U uvodnom dijelu navedeno je da smatramo objavljivanje ovog teksta u ovom momentu našom dužnošću i obavezom. Završavamo sa nadom da smo dužnost ispunili, a crnogorskoj i međunarodnoj javnosti, a posebno spoljnopolitičkim djelatnicima, približili naše stavove i argumente.

Srećan Dan nezavisnosti i da je vječna Crna Gora!